Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
54 ciyyəsini müəyyənləşdirir (178, 51-52). Araşdırıcılar Kul Çalaas surətinin ilk insan, mifik mədəni qəhrəman olduğunu qeyd etmişlər (178, 196). Bizim üçün maraqlı odur ki, ilk in- san, mifik mədəni qəhrəman Kul Çalaas adlandırılır. Bu surə- tin adı birbaşa onun bağlı olduğu stixiyanı əks etdirir. Bu mif- də “Göy oğlu” surətinin odla bağlılığının özünəməxsus şəkli özünü göstərir. İkinci həm odla bağlılığına, həm də ironik sə- ciyyəli olduğuna görə sehrli nağıllarda odla, küllə bağlı ironik qəhrəmanlarla çox yaxındır. Mifik mədəni qəhrəmanla sehrli nağıl qəhrəmanının od- ocaqla yaxınlığı metoforik şəkildə onların mifoloji Ana Yerlə bağlılığını göstərir. Xatırladaq ki, “Göy oğlu” mifoloji Göy ata ilə Ana Yerin izdivacından yaranır. Qeyd etdiyimiz sehrli nağıllarda və xakas mifində qəhrəmanların mifoloji Ana Yer- lə bağlılığı metoforik şəkildə ifadə olunursa, Altay dastanla- rında Ana Yer bahadırlara kömək göstərən müstəqil surət ki- mi əks olunur. Hətta “Altay Buçay” dastanının qəhrəmanı Al- tay Buçay Yer Enenin övladıdır (170, 156). “Şahzadə Mü- talib” nağılında möcüzəli qarı qəhrəmanı alma vasitəsilə dün- yaya gətirir. Çətin vaxtda şahzadə Mütalib qarıya pənah apa- rır. Nağıldan məlum olur ki, şahzadə Mütalib qarının qız nə- vəsidir (7, 1300-1307). Bizcə, bu nağılda qarı surəti Ana Ye- rin ifadə formalarından biridir. Göründüyü kimi, qəhrəmanla mifik Ana Yerin “qohumluğu” sehrli nağılda da əks olunur. Yuxarıda qeyd etdiklərimizə əsaslanaraq sehrli nağılın ironik qəhrəmanının formalaşmasında mifik mədəni qəhrə- man surətinin müəyyən rol oynadığını iddia etmək olar. Tuva nağıllarında ironik səciyyəli “Öksüz ool” (yetim uşaq) surətinin mifik mədəni qəhrəmanla yaxınlığını V.N.To- porov qeyd etmişdir (177, 154-155). Əlavə edək ki, elmi ədə- biyyatda ilk insan (Göy oğlu”) kimi səciyyələndirilən epik qəh- rəmanlar silsiləsi yetim kimi səciyyələndirilir: Er-Soqotok 55 adında bir adam var idi. Yerdən çıxdığını və ya göydən düş- düyünü bilmirdi. Er-Soqotax müqəddəs ocağa “nənə-ruh” deyə müraciət edir və ona keçmiş yetimi böyütdüyünü bildirir (129, 231). Sehrli nağılların ironik qəhrəmanları istər tuva, istərsə də Azərbaycan nağıllarında yetim kimi təqdim olunur. Onları an- caq nənələri böyüdür. Çox ehtimal ki, bu yaxınlıq çox qədim tarixi olan epik ənənə ilə bağlıdır. Atasız-anasız kimi səciyyə- ləndirilən “Göy oğlu” sosial planda yetimə, mifoloji Ana Yerin isə nənəyə çevrilməsi tamamilə mümkündür (Müqayisə et: Azərbaycan sehrli nağıllarında qəhrəmanın sehrli qarıya “nə- nə” və ya “ana” deyə müraciət etməsi (7, 136; 15, 298-301). Sehrli nağılların ironik qəhrəmanları bir çox hallarda ba- lacaboyu adam kimi təsvir olunur. Azərbaycan nağıllarının ən populyar qəhrəmanı Cırtdan bu qəbildəndir. AA 327 süjet ti- pinin xüsusi Azərbaycan variantı olan “Cırtdan” nağılında boyca balaca Cırtdan hiyləgərliyi ilə seçilir. Məlum olduğu kimi, o, bəhanə ilə bütün işlərini yoldaşlarına gördürür. Yoldaşları Cırt- danın məsləhəti ilə divin mağarasına gəlir. Cırtdan divi aldada- raq yoldaşlarını xilas edir. Nəhayət, divi öldürür. Bu nağılın türkmən variantında qəhrəman Kəlçə batır /Keçəl bahadır/ ad- lanır (157, 124-127). “Cırtdan və xortdan” adlı başqa bir nağılda Cırtdan uşaqlarla birgə Xortdanın yaşadığı mağaraya gedib Cırt- danın qurduğu hiylə ilə Xortdanı tutub öldürürlər (27, 91-97). “Noxudbala” adlı Cənubi Azərbaycan nağılında ironik qəhrəman o qədər balacadır ki, hətta gözə görünmür. O, eşşəyin qulağında oturub atasına yemək aparır. Padşahdan atasının haqqını tələb edir. Noxudbalanı boğmaq üçün su an- barına salırlar. O, möcüzəli şəkildə bir anbar suyu qarnına çə- kir. Padşah onu yanar təndirə atdıranda qarnındakı suyu təndi- rə tökür. Padşahın xəzinəsindən qızılların hamısını udur (16, 273-275). “Yartıqulaq” (VS 700) adlı türkmən nağılında qu- lağın yarısı boyda olan qəhrəman ironik səciyyə daşıyır. Yar- 56 tıqulaq öz səciyyəsinə görə Noxudbalaya yaxındır. Yartıqulaq anadan olan kimi dəvənin qulağının içində dəyirmana atasının yanına gedir. Atası uşağı görmür. Yartıqulaq dəvənin qulağın- dan otun içinə düşür. Dəvə onu otla bərabər udur. Uşağı çı- xartmaq üçün dəvəni kəsirlər. Onun içalatında uşağı tapa bil- mirlər. Dəvənin bağırsağında qalan Yartıqulağı canavar udur. Canavar sürüyə hücum etmək istəyəndə Yartıqulaq səs salıb çobanları ayıq salır. Çobanlar ona qoyun vəd edirlər. Canavar ac qalmağa məcbur olur. Nağılda Yartıqulağın buna bənzər bir çox macəralarından danışılır (40, 226-235). “Baldır- Beejek” adlı tuva nağılında ironik cizgilərə malik balaca qəh- rəman üç qardaşın ən kiçiyidir (180, 106-111). Başqa türk xalqlarının nağıllarında “barmaq boyda uşaq” surəti (eləcə də cırtdan) irqəyel, ilqəyer, irqənək (baş- qırd) erben, erqejeel, erqejel, erqejeli (qırğız) erqejeyli (no- qay) erqejey, erqejeyli (qazax) erqejel (özbək) adlanır (55, 27). “Barmaq” mənası daşıyan bu söz Göytürklərdə də uyğun məna daşımışdır; ernek – “barmaq”, ernayi – “barmaq boyda adam”, “altı barmaqlı adam” (55, 27). P.T.Axmetyanov bu sözün həm də çobançiçəyi (baharda ilk açan çiçək) mənasında işləndiyinə əsaslanaraq yazır: Çiçək adı kimi “Erqəzembayın, ehtimal ki, tam variantı Erqəzembay (çiçək “xoşbəxtlik çiçə- yi”) olub. Bu çiçəkdə (təsəvvürə görə) barmaq boyda oğlan bahadır gizlənir (yenə orada)”. Məsələnin bu şəkildə izahı ar- tıq bu surətin mifoloji təbiətə malik olduğunu göstərir. Ma- raqlıdır ki, oxşar inam Karamurt özbəkləri arasında da yazıya alınmışdır. Şaman Totinin verdiyi məlumata görə, onun hami ruhlarından biri reyhan iyini çox sevir və bu balaca ruh hə- mişə reyhanın ətirli saplağı ilə gəzərək deyir: “Mən Gülüstan bağının adamıyam” (172, 122). Bu surətin barəsində kifayət qədər məlumat olmadığından hələlik onun mifoloji səciyyə- sini müəyyənləşdirmək çətindir. Ancaq R.Q.Axmetyanovun Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|