Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II FƏSĠL ĠRONĠK SURƏTLƏR
45 dir. Ülgen xeyir, Erlik isə şər başlanğıcı təmsil edir. Erlik öz səciyyə və funksiyasına görə qarışıq səciyyə daşıyır: I) Erlik yeraltı dünyanın tanrısı olmaqla arxaik mifik ana funksiyasını yerinə yetirir. Təsadüfi deyil ki, o, qadın əlamətinə də malikdir. Belə ki, tuba kiji təsəvvürünə görə onun uzun döşləri var (64, 108-109). 2) Meletinski göstərir ki, “Erlik tez-tez ilk insan su- rəti ilə qarışdırılır. Belə ki, o, əvvəlcə Ülgenin dostu idi. Sonra göydən yerə atılır. Oradan isə yer altına” (129, 141). Müəllif haqlı olaraq Erliyin bu səciyyəsini yakutların tanrı tərəfindən göydən yerə qovulmuş tənha adamları ilə müqayisə edir (129, 141). 3) Erliyi həm də insanlığın yaradıcısı hesab etmək olar. Belə ki, o, Ülgenlə bərabər insan yaradır. Təsadüfi deyil ki, şa- man dualarında tez-tez Erliyə “Erlik ada” deyə müraciət edir- lər. Beləliklə, Erlik surəti başqa türk xalqlarında müşahidə etdi- yimiz ayrı-ayrı tanrılara məxsus xüsusiyyətləri özündə birləşdi- rir. O, tanrı, ilk insan və insanlığın əcdadıdır. Erliyin göydən yerə atılması motivi isə tanrı övladlarının göydən yerə atılması- na bənzəyir. Erliyin kiçiklik atributu, ehtimal ki, ailə şəraitində özünü göstərən bu vəziyyət hakimiyyət vərəsəliyində məhz böyük arvaddan olan böyük oğlun varis olması şəklində əks olunur. Bir çox nağıllarda kiçik qardaşın idealizə olunmasını məhz axırıncı səbəb motivləşdirir. “Hatəmin nağılı” (AA 550), “Məlik Ducar” (AA 313), “Məlik Cümşüdün nağılı”, “Ağ atlı oğlan” (AA313) və s. na- ğıllarda kiçik qardaşın incidilməsinin səbəbi onun anasının ka- sıb qızı olmasıdır. (8, 23-59, 167-168; 11, 232-255; 12, 70-79). Bu motivdə çoxarvadlılıq şəraitində kiçik arvadın böyüklərə münasibətdə aşağı mövqe tutması kiçik arvadın kasıb mənşəli olması ilə əvəz olunub. Çox ehtimal ki, kasıbmənşəlilik qədim dövrdə başqa şəkildə olmuşdur. Biz bilirik ki, ana tərəfi başqa xalqdan olan şahzadələrin hakimiyyət hüququ olmamışdır. Türkmənlər türkmən qızın- 46 dan olan uşaqları “iq”, qeyri-türkmən /bəzən qeyri türk/ et- nosdan olan uşaqları “kul” adlandırmışlar. İkincilər yaşından asılı olmayaraq “iq”lərdən aşağı tutulmuşlar (57, 318-319). Bu mədəni hadisə sehrli nağıllarda xan (bəy)-kasıb qarşıdur- ması şəklində əks olunur. Kasıbmənşəliliyin həmişə kiçik ar- vadın, eləcə də kiçik oğulun üzərinə düşməsi isə (böyük ar- vadın da kasıb mənşəli olması mümkündür) çoxarvadlılıq şəraitində böyük arvadın nüfuzu ilə bağlıdır. Beləliklə, böyüklük öz səciyyəsinə (demokratik və ya despotik) görə fərqli olsa da, bütün ailə formalarında mövcud olmuşdur. Bununla yanaşı, kiçik ailə institutunun yaranması ilə kiçik qardaş ali hakimiyyətə yol açan hüquqlardan birini /ailə kultunu/ böyük qardaşdan ala bilmişdi. Bu cəhət sehrli nağıl- larda kiçik qardaşın ali hakimiyyət hüququnun ideologiyasına çevrilir. Sehrli nağıllarda kiçik qardaşın ideallaşdırılması, N.V.Bikbulatovun müdafiə etdiyi kimi, kiçik ailə institutunun təbliği deyil. Sehrli nağıllarda əksər hallarda kiçik qardaşın sakral səciyyəsi qabardılır və məhz bu səciyyəsinin hesabına ideallaşdırılır. Ona görə də sehrli nağıllarda kiçik qardaşın sak- ral siması ona olan tarixi ədalətsizliyə qarşı ideoloji sipər rolu- nu oynayır. Məhz buna görədir ki, kiçik qardaşın sehrli nağıl- larda ideallaşdırılması onun ədalətsizliyə məruz qaldığı böyük ailə daxilində deyil, sərbəstlik qazandığı kiçik ailədə baş verir. Beləliklə, despotik böyük ailə vərəsəliyinin kiçik qarda- şa qarşı istibdadından doğan etiraz kiçik qardaşın kultlu sima- sı ilə birləşərək sehrli nağıllarda onun ideallaşdırılmasına yol açır. 47 II FƏSĠL ĠRONĠK SURƏTLƏR Azərbaycan nağıllarında ironik surətlər silsiləsi özünə- məxsus səciyyəsi ilə başqa qəhrəmanlardan seçilir. Bu surətlər adlandırdığımız kimi ironik, komik xüsusiyyətlərə malikdir. İronik qəhrəmanların səciyyəsi sehrli nağıllarda müxtə- lif şəkildə gerçəkləşərək rəngarənglik yaradır. Bu cəhət bir çox hallarda ironikliyin müxtəlif ifadə üsullarını bir-birindən ayırmağı çətinləşdirir. Azərbaycan sehrli nağıllarında kiçik qardaş surətinin ironikliyi başqa ironik surətlərdən fərqlənir. “Hatəmin nağılı” (AA 550), “Məlik Ducar” (AA 313), “Ağ atlı oğlan” (AA 313), “Məlik Cümşüdün nağılı” (AA 313) və s. nağıllarda ki- çik qardaş (kiçik oğul) kasıb qızından olduğu üçün atası və böyük qardaşları ona istehza edirlər. Padşah bəy, xan qızından olan böyük oğlanlarını kiçik oğlundan üstün tutur. O, bəy, xan qızından olan böyük oğlanlarının gələ bilməyəcəyi işin öhdə- sindən kiçik oğulun gələcəyinə inanmır, səfərdə kasıb qızın- dan olan oğluna at əvəzinə yabı verir və s. (8, 23-59, 167-168; 11, 232-235; 12, 70-79). Kiçik qardaş haqqında olan nağılların bəzisində isə ki- çik qardaş ata vəsiyyətinə əməl etdiyinə görə böyük qardaşlar ona istehza edir və ya onu incidirlər. Məs. “Üçbığ Kosa” (AA530+552) nağılında padşah öləndə oğlanlarını çağırıb və- siyyət edir ki, qəbrinin üstündə üç gün keşik çəksinlər və ba- cılarını gələn ilk elçiyə versinlər. Böyük və ortancıl qardaş vədə əməl edib keşik çəkmirlər. Kiçik qardaş qəbrin üstündə keşik çəkib üç sehrli at əldə edir. Bundan sonra bacılarını ilk elçiliyə gələn heyvanlara ərə verir. Bu axmaq hərəkətə görə böyük qardaşlar kiçik qardaşı incidir. Ancaq çətin vaxtda heyvanlar kiçik qardaşa kömək edirlər (8, 157-166). Təkcə bu Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|