Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
39 mənşəli olması fikrini söyləmişdir (55, 30). Bu fikri başqa faktlar da təsdiq edir. Mifoloji ana surətinin od stixiyası ilə əla- qəsi məlumdur. İrəlidə görəcəyimiz kimi, Kaldaz-inə mifoloji Ana surətinin adlarından biridir. Bu surətin kişi kimi təsəvvür olunması faktı, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ata xanlığı ideo- logiyasının təsiri ilə bağlıdır. Bəzi faktlar göstərir ki, od hamisi “boyu bir qarış, saqqalı yeddi qarış” daha arxaik dövrlərdə qadın kimi təsəvvür olunmuşdur. Azərbaycan inamlarında hal (Al) surəti balacaboylu adam kimi təsəvvür olunur (6, 148). Hal (Al, Albastı, Al qarısı və s.) surətinin qədim ana kultu ilə, odla bağlılığı artıq elmdə dəfələrlə deyilmişdir (29, 45; 3, 92- 93). (Müqayisə et: S.Kaskabasov qazax sehrli nağıllarında od hamisi kimi özünü göstərən jalmauız – kempir surəti ilə Albastı surətinin bağlılığını göstərir (113, 72). Balacaboy od hamisinin qadın kimi təsəvvürü bir qaraqas nağılında da əks olunur: üç yoldaş növbə ilə gözləyirlər; balacaboylu qarı gözətçiləri alda- dıb əti yeyir. Axırda nağılın qəhrəmanı (Tuqulçu) qarıya qalib gəlib onu öldürür (163, 621). İrəlidə görəcəyimiz kimi, sehrli nağıllarda bu motiv geniş yayılmışdır. Ancaq bu motivin va- riantlarında balacaboylu qarının yerinə “boyu bir qarış, saqqalı yeddi qarış” surəti əks olunur. Kazan tatarları cırtdan qocanı şekə, şökə (şökə pəri) adlandırırlar. Təsəvvürə görə, şekə ağa- cın kökünün altında yaşayır (55, 47). Bu surət marilərdə şika, şiqa “qulyabanı”, “cırtdan”, çuvaşlarda çike, “qoca, dirsək boy- da qoca” və ya çikesuxal “qocalıq-dirsək boyda saqqal” (boyca bir qarış), udmurtlarda qid-murt, “dirsək boyda qoca” adlanır. Çuvaş nağıllarında çike suxalın yanına od üçün gələnlərə nağıl dedirdir və mahnı oxutdurur (55, 48). Bu motivdə “boyu bir qarış, saqqalı iki qarış” surətinin odla əlaqəsi, başqa sözlə, od hamisi olması əks olunmuşdur. Qeyd edək ki, “boyu bir qarış, saqqalı iki qarış” surətinin odla bağlılığı nağıllarda geniş şə- kildə əks olunmuşdur. Abakan tatarlarından yazıya alınmış bir 40 nağıla diqqət yetirək: üç qardaş tayqaya ova gedir. Gecə düşür. Onlar uzaq bir yerdə işıq görürlər. Əvvəl böyük, sonra isə or- tancıl qardaş od gətirməyə gedir. Böyük qardaşlarının geri qa- yıtmadıqlarını görən kiçik qardaş onların arxasınca gedir, görür ki, odun sahibi olan qoca onun qardaşlarının əllərini bağlayıb. Məlum olur ki, qoca odu müəyyən şərtlə verir. Şərti uduzduq- larına görə, qoca böyük qardaşların əllərini bağlamışdır. Kiçik qardaş oyunda qocaya qalib gəlir, onun əllərini bağlayır, qar- daşlarını azad edir. Onlar odu götürüb geri qayıdırlar (163, 371-381). “Yeddi qardaş, bir bacı” adlı nağılda od sahibi qo- canı div əvəz edir. Nağıldan məlum olur ki, yeddi qardaşın ba- cısının ocağı sönür. O, od almaq üçün bir qalaçaya gedir. Onun sahibi olan bir div qıza od verir, əvəzində isə qızın qanını so- rur. Qardaşlar bunu bilib divi öldürürlər (9, 97-103). Oxşar mo- tiv “Tan Batır” adlı tatar nağılında da özünü göstərir (173, 27). Burada od sahibi qadındır. Od sahibinin qadın kimi təsəvvür olunması, qeyd etdiyimiz kimi, daha arxaikdir. Od üçün gələn qəhrəmanla od sahibi arasındakı belə antoqonist münasibəti nağıllarda geniş yayılmış başqa bir motivə keçid hesab etmək olar: qardaşlar və ya bahadırlar səfərə çıxırlar; onlar yolda od qalayıb xörək bişirirlər; “boyu bir qarış, saqqalı yeddi qarış” gəlib onlardan yemək istəyir; qəhrəmanlar ona xörək vermək istəməyəndə o, saqqalından bir tük çəkib onların qollarını bağ- layır və xörəyi yeyib gedir. Axırda nağılın əsas qəhrəmanı onu məğlub edir (9, 156). Bu motiv bir çox xalqların nağıllarında geniş yayılmışdır. Əsas etibarı ilə AA 301 – süjet tipində işlənir. Qeyd olunan motivdə od sahibi hami kimi deyil, artıq düşmən kimi çıxış edir. Bu motivin təməlində çox yayılmış bir mərasim elementi dayanır: od ruhunun öz payını istəməsi və ya bişirilən xörəkdən od ruhuna pay verilməsi. Beləliklə, hami nağılda düşmənə çevrilmişdir. Onu da deyək ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz nağılda “boyu bir qarış, saqqalı yeddi qarış” zülmət 41 dünyasının padşahının kiçik oğlu və ya üç qardaşın ən kiçiyi kimi təqdim olunur. Fikrimizcə, Azərbaycan nağıllarının ən populyar qəhrə- manı cırtdan da od ruhunun folklorda gerçəkləşmə formala- rından biridir. Cırtdan surəti türkmən nağıllarında Kalça ba- tır, tuva nağıllarında Baldır-Beejek, rus nağıllarında isə “bar- maq boyda uşaq” (мальчик с пальчик) adlanır. Yakut mifologiyasında tanrı oğlu od hamisi haqqındakı mətnlər ilk insan, insanlığın əcdadı haqqındakı miflərlə oxşar- dır. Başqa sözlə, tanrının kiçik oğlu od hamisi bəzi mətnlərdə ilkin əcdad haqqında miflərin variantı kimi özünü göstərir. Od hamisinin tanrının kiçik oğlu olması ideyası Abakan tatarların- dan yazıya alınmış bir etimoloji mifdə əks olunur: Ağ qayanın üstündə yerləşən ağ sarayda yaşayan qoca İldırımın üç oğlu var idi: böyük oğlu Günəş, ortancıl oğlu Ay, kiçik oğlu isə Od. Qoca İldırım övladlarının ona məhəbbətini öyrənmək üçün mü- safir görkəminə girib oğlanlarına deyir ki, atanız ölür, tez onun yanına tələsin. Od hamıdan qabaqda gedir. Günəş onu yolda keçərək atasına birinci çatır. Ay isə ən axırda çatır. İldırım ata böyük oğula – Günəşə gündüzü, ortancıl oğula – Aya gecəni verir, kiçik oğlu Oda isə deyir: “Get işıqlandır Ayı və Günəşi Get və bacardıqca kömək elə” (163, 187-188). Bu mətndə baş tanrı İldırım öz övladlarının əbədi yerini müəyyənləşdirir. Günəşə gündüzü, gecikdiyinə görə Ayı cəzalandıraraq ona ge- cəni verir. Kiçik oğlu Odun vəzifəsi dəqiq qeyd edilmir. Mifin məntiqindən çıxış edərək demək olar ki, kiçik oğlu Odu Yerə göndərir. Q.Potaninin keçən əsrin sonlarında türk-monqol xalq- larında İldırım tanrısına həsr etdiyi bir araşdırmasında onun İl- dırım tanrısı tərəfindən yaranmasına dair bir rəvayət əldə edə bilmədiyini söyləyir. Ancaq belə bir rəvayətin olduğuna şübhə etmir (150, 321). Müəllifin bu qənaəti bizim qeyd etdiyimiz Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|