Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
51 ata-anası öləndən sonra fəallaşır (173, 255). Əlavə edək ki, rus sehrli nağıllarında da ironik axmaq surətinin ocaqla (soba) əlaqəsi güclüdür (128, 223-234). Sehrli nağıllarda və şaman inisiasiyasında bu qanunauy- ğunluq daha arxaik inam və təsisatlarla bağlıdır. “Kartıqa Per- qen” adlı şor dastanında özünü göstərən bir motiv bu fikrin izahını asanlaşdırır. Qəhrəman anadan olandan sonra ocağın üstündə tərsinə çevrilmiş qazanın altına girərək altı il orada qalır və güllə qidalanır. Bundan sonra uşağa ad verilir (96, 13). Bu dastanda da, bizim nağılda olduğu kimi, ocaqda ya- şama keçid mərhələsini əks etdirir. Azərbaycan və Türkiyə nağılında mövcud olan motivin şor dastanındakı motivlə funksional-semantik yaxınlığı şübhə doğurmur. Araşdırıcılar qəhrəmanın ocaqla, küllə əlaqəsinə fərqli şəkildə yanaşırlar. V.J.Propp və E.Meletinski bu motivə qəh- rəmanın ata-baba kultu ilə əlaqəsi kimi baxır (159, 216-225; 128, 223-234). Başqa araşdırıcılar isə bu motivə (“Kartıqa Perqen”dastanındakı) inisiasiya elementi kimi baxaraq qəhrə- manın külün üstündə tərsinə qoyulmuş qazanın altında yaşa- masına yerin “bətni”nə daxil olma (məğlubedilməzlik qazan- maq üçün) kimi baxırlar (178, 147). Bu kimi fikirlər arasın- dakı müxtəliflik müəlliflərin söylədikləri materialın təbiətin- dən irəli gəlir. V.J.Propp və E.Meletinski qeyd olunan motivli nağılların süjet strukturunda tutduğu yeri, yəni inisiativ sə- ciyyəsini göstərmədən od-ocaq kultunun ata-baba kultu ilə bağlılığını nəzərə alaraq qəhrəmanın ocaqla (soba ilə) əlaqə- sini onun ata-baba kultu ilə bağlılığı kimi izah etmişlər. İkinci fikrin tərəfdarları isə motivin həm inisiativ səciyyəsini, həm də bu inisiativliyin semantikasını izah etmişlər. Sehrli nağıllarda inisiasiya səciyyəsi daşıyan bəzi başqa motivlər də ironik şəkildə təqdim olunur. “Qırx qönçə xanım” nağılında Bəxtiyar adlı bir qoca yuxu görüb yuxusunun ardınca 52 gedir. Yolda bir çobana rast gəlib yuxusunu ona danışır. Çoban qoyun verib qocanın yuxusunu alır. Bundan sonra çoban qocanın adını da daşıyır və yuxunun ardınca gedir (8, 90-105). Bu motivdə inisiasiya aktı ad dəyişdirmə şəklində əks olunur. Məlumdur ki, qədim təfəkkürdə ad predmetlə eyniləşdirilir (188, 235). Bu baxımdan O.Freydenberqin fikri xüsusilə maraqlıdır: “...bu günə qədər Stepan olan şəxs İvanın adını alan kimi öz taleyini deyil, İvanınkını yaşayır” (187, 240). Qədim təfəkkürə məxsus olan bu qanunauyğunluq aydın şəkildə gös- tərir ki, çoban qocanın adını qəbul etməklə simvolik şəkildə onun gəncliyinə çevrilir. “Göygöz kosa” nağılında inisiasiya aktı maraqlı şəkildə əks olunur, qəhrəman öz adını bilmir. Na- ğılşünaslıqda qəhrəmanın öz adını bilməməsi /Neznayka mo- tivi/ inisiasiya mərasimi ilə əlaqələndirilmişdir (160, 136). Bizim fikrimizcə, qəhrəmanın öz adını bilməməsi onun hələ keçid mərhələsində olduğunu göstərir. Yəni qəhrəman öz keçmişini itirmiş, yenisini isə hələ qazanmamışdır. Bu fikri türk xalqlarının eposunda geniş yayılmış bir motiv – müəyyən qəh- rəmanlıqdan, eləcə də cəmiyyət üçün xeyirli bir işdən sonra qəhrəmana yeni ad verilməsi təsdiq edir. Maraqlı bir motiv “Beçə Dərvişin nağılı”nda əks olunur. Böyük qardaş Ərkə kiçik qardaş Cahangiri hiylə ilə quyuya salıb ipi kəsir. Cahangir qu- yudan çıxarılır. Bundan sonra o, dərviş paltarı geyinir və “Beçə Dərviş” adlandırılır... Padşahın vəzirləri Beçə Dərvişin padşah oğlu olub-olmaması barədə xeyli mübahisə edirlər (8, 136-140). Bu motivdə də həmçinin keçmişin itirilməsi və yeni status qazanma prosesi əks olunub. İnisiasiya aktından sonra başqa adama çevrilmə ideyasını əks etdirən maraqlı bir nağıl mo- tivinin E.T.Tursunov tərəfindən absurd hesab olunması ilə ra- zılaşmaq olmaz. Nağılda ironik qəhrəman yatanda saçını və üzünü qırxırlar. İronik qəhrəman suda öz əksini görüb fikirləşir ki, o, artıq başqa adam olub (183, 143). Saçın qırxılmasının ini- 53 siativ səciyyəsi elmdə qeyd olunmuşdur (160, 136-138). Ona görə də saçın qırxılması nəticəsində başqa adama çevrilmə ar- xaik təfəkkür qanunlarına əsasən tamamilə təbiidir. Təqdim olunan nağılda bu ideya sadəcə olaraq ironik şəkildə əks olunur. Göründüyü kimi, sehrli nağılların əvvəlində ironik qəhrə- manların axmaqlıq, tənbəllik təsiri bağışlayan hərəkətləri inisiasiya səciyyəsi daşıyır və dərin mifoloji məna kəsb edir. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, nağılın əvvəlində qəhrəmanın bütün hərəkətləri mifoloji məna daşımır. Zaman keçdikcə mi- foloji məna daşıyan motivlər aradan çıxmışdır. Nəticədə ironik qəhrəmanın hərəkətləri bir çox hallarda mənasız şəkil almışdır. Sehrli nağıllarda ironik qəhrəmanların mifik mədəni qəhrəmanlarla əlaqəsi, dəqiq desək, mifik mədəni qəhrəmanın sehrli nağılların ironik qəhrəmanlarının formalaşmasında rolu elmdə irəli sürülmüş və qəbul olunmuşdur (128, 237; 183, 139-196). Ancaq bu mülahizələr mifik mədəni qəhrəmanlarla sehrli nağılların ironik qəhrəmanlarının fəaliyyət üsullarının oxşarlığına əsaslanır. Yuxarıda qeyd etdiklərimiz göstərir ki, mifik mədəni qəhrəmanla sehrli nağılların ironik qəhrəmanla- rının oxşarlığı təkcə onların fəaliyyət üsullarının uyğunluğun- da deyil, həm də onların atributlarında özünü göstərir. Bu, hər şeydən əvvəl hər iki qəhrəman tipinin odla bağlılığında əks olunur. Bir xakas əfsanəsində mifik mədəni qəhrəmanın od- ocaqla bağlılığı sehrli nağıllarda ironik qəhrəmanın ocaqla bağlılığı ilə çox yaxındır. Əfsanədə deyilir: Yeniseydə xalqın başçısı Nemet xan zamanı müəyyənləşdirmək və bayramların vaxtını təyin etmək üçün bütün Abakan və İyus bəylərini yığıncağa çağırır. Bu zaman yığıncağa Kul Çalaas (küldən çıxan çılpaq və ya kül içində lüt) adlı bir adam da gəlir. Bəy- lər onu adam hesab etməyib ona gülürlər. Nemet xan onun da yığıncaqda iştirak etməsinə icazə verir. Bəylər heç bir qərara gələ bilməyəndə Kul Çalaas ayları, günləri və onların sə- Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|