Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
 
165 
pozğunluqlardır.  Ədəbiyyatdan  məlumdur  ki,  susuzluq  zamanı  xlorofillogendən  xlorofilin 
çevrilməsi prosesi tormozlanır. Müxtəlif dərəcəli su təminatında xloroplastların quruluşunda baş 
verən  dəyişiklik,  sözsuz  ki,  xlorofilin  toplanmasına  təsir  göstərir.  Ətraf  mühitin  qeyri-əlverişli 
şəraitində  xlorofilin  miqdarının    azalması  ekoloji  şəraitin  pisləşməsinin    göstəricisidir.    Alma 
bitkisi  ilə  aparılan  tədqiqatlarla  göstərilmişdir  ki,  quraqlıq  şəraitində  becərilmiş    bitkinin 
yarpaqlarında  yaşıl  piqmentlər  (xlorofil  “a”  və  “b”)  az  miqdarda  olmuşdur.  Digər  müəlliflərin 
fikrincə  isə,  zəif  rütubət  şəraitində  yaşıl  piqmentlərin  miqdarının  müəyyən  həddə  qədər  artımı 
müşahidə  edilmişdir.  V.D.Zelepuxinə  görə  ekstremal  şəraitdə  bitki  yarpaqlarında  xlorofolin 
miqdarının  artması  “tormozlanmanın  qoruyucu  fazası”  kimi  izah edilir  [2].  Bu  dövrdə  hüceyrə 
strukturlarının,  o  cümlədən  xlorofilin,  intensiv  təzələnməsi  prosesi  baş  verir.  Zəif  quraqlığın 
təsirindən  və  ya  quraqlığa  uyğunlaşmış  bitkilərdə  bu  zaman  xlorofilin  artımı  müşahidə  edilir. 
Həmçinin məlumdur ki, quraqlığa davamlı bitkilərin yarpaqlarında  xlorofilin möhkəm birləşmiş 
formasının  miqdarı  çox  olur  və  o  quraqlığın  təsirindən  az  dəyişir.  Hesab  edilir  ki,  yarpaqda 
xlorofilin ümumi miqdarının  artımı, bitkilərin susuzluğa uyğunlaşma reaksiyasıdır. Bu quraqlığa 
davamlı bitkilərin piqment sisteminin, davamsız sortlara nisbətən, az dəyişkənliyi ilə xarakterizə 
edilir. 
Azərbaycanın  müxtəlif  ekoloji  bölgələrindən  əldə  edilmiş  üzümün  15  sorrt  və  yabanı  
nümunələrinin    quraqlığa  adaptiv  potensialı  öyrənilmişdir.  Quraqlıq  stresinə  davamlılıq      ilə 
xlorofilin  miqdarı  arasındakı  əlaqəni  öyrənmək  məqsədilə    tarla  təcrübələrindən  vegetasiyanın 
çiçəkləmə fazasında yarpaq nümunələri götürülərək  laboratoriya şəraitində onlara quraqlıq stresi 
verilmişdir.  Həmin  yarpaqlardan  kiçik  dairəciklər  kəsilərək  iki  hissəyə  ayrılmış,  hər  təcrübə 
variantından  sınaq  şüşələrinə  5  dairəcik  yerləşdirilmişdir.  Birinci  hissəyə  nəzarət  variantı 
olmaqla su, digərinə isə 30 atm. təzyiqli saxaroza məhlulu əlavə edilərək  24
 
saat  saxlanılmışdır. 
Sonra  dairəciklər  məhlullardan  çıxarılaraq  filtr  kağızı  ilə  qurudulmuş  və  10  ml-lik  sınaq 
şüşələrinə keçirilərək  üzərinə  spirt  əlavə edilmiş və 5-6 gün müddətində qaranlıqda (dairəciklər 
tam ağarana qədər) saxlanılmışdır. Stresin təsirindən yarpaqlarda xlorofil (a+b) miqdarında baş 
verən  dəyişmələri  öyrənmək  üçün  spektrofotometrdə  649  və  665  nm    dalğa  uzunluqlarında  
ölçülərək, stres  depresiya  dərəcələri  təyin edilmişdir [3].  
Öyrənilən  nümunələrin  quraqlıq  və  duzluluq  stresinin  təsirindən  yarpaqlarda    xlorofil 
(a+b)-nin miqdarında, nisbətində  baş verən  dəyişmələr və stres depresiya dərəcələri  cədvəldə 
əks olunmuşdur. 
Tədqiq  edilən  üzüm  nümunələrindən  4  sortun  (Ağ  şanı,  Ağ  kişmiş,Tozlayıcı,  Qırmızı 
kişmiş)  -  quraqlığa    yüksək  davamlı  olması  müəyyən  edilmişdir.  Belə  ki,  həmin  nümunələrdə 
quraqlığın  təsirindən  xlorofilin  ümumi  miqdarında  baş  verən  dəyişkənlik    150,1%-lə  119,2% 
arasında aşkarlanmışdır. Təbrizi, Hafizəli, Misqalı, Bayanşirə, Şamaxı mərəndisi, Naxçıvan sarı 
kişmişi, Quş ürəyi sortları stresə davamlı kimi qiymətləndirilmişlər. Kolleksiya №-si 71, 78, 43, 
74,  34,  10,  17  olan  yabanı  üzümlərin-quraqlıq  stresinə    yüksək    davamlı    olduqları    müəyyən 
edilmişdir. 
Xlortofilin  ümumi  miqdarı  həm  müxtəlif  taksonomik  qrup  bitkilərdə,  həm  də  eyni 
bitkidə, müxtəlif daxili və xarici faktorlardan  asılı  olaraq  müxtəlifdir. Burada həmçinin bitkinin 
dəyişən ətraf mühitin qeyri əlverişli amillərinə müxtəlif  həssaslığını da nəzərə almaq lazımdır. 
 
Üzüm nümunələrinin  quraqlığa davamlılığının fizioloji parametr əsasında  
qiymətləndirilməsi 
Cədvəl 1                                                                                     
№ 
Sortların  adı 
Vahid yarpaq sahəsində xlorofilin miqdarı 
mkq-la 
Xlorofil a+b 
Quraqlığın 
təsirindən 
xlorofilin 
miqdarının 
dəyişilməsi, %-lə 
Xlorofilin stres 
depresiya 
dərəcəsi ,%- lə 
Nəzarət 
saxaroza 

---

 
 
 
166 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
1. 
Ağ kişmiş 
1,38488 
1,6717 
120,7 
0 
 2. 
Tozlayıcı 
2,52476 
3,22141 
127,5 
0 
3. 
Qırmızı kişmiş 
2,62961 
3,1369 
119,2 
0 
4. 
Təbrizi 
1,7645 
1,88194 
107 
0 
5. 
Misqalı 
1,66996 
1,7645 
101,4 
0 
6. 
Naxçıvan  sarı kişmişi 
1,9562 
1,91656 
98,0 
2,0 
7. 
Hafizəli 
1,74214 
1,77312 
101,7 
0 
8. 
Bayanşirə 
1,41102 
1,43731 
102 
0 
9. 
Şamaxı mərəndisi 
1,9257 
1,82985 
95,0 
5,0 
10. 
Sarıgilə 
2,07209 
1,92091 
92,7 
7,3 
11 
Quş ürəyi 
2,0307 
2,1617 
106,5 
0 
12 
Qızıl üzüm 
2,75262 
2,40104 
87,22 
12,78 
13 
Ağ şanı 
1,19507 
1,79325 
150,1 
0 
14. 
Mədrəsə sortu 
2,78224 
2,145 
77,1 
22,9 
15. 
 Qara şanı 
1,80546 
1,31141 
77 
23 
Yabanı üzümlər 
1. 
№ 71 
1,931 
2,000 
104 
0 
2. 
17 № 78 
2,08211 
2,32014 
111,4 
0 
3 
№ 74 
2,77 
2,97 
107,3 
0 
4. 
3 № 34 
1,811 
1,8839 
104,0 
0 
5. 
18 № 13 
2,92951 
2,98014 
101,7 
0 
6. 
25 № 43 
2,68 
2,9452 
110 
0 
7. 
10 №  79 
2,84935 
2,8134 
99 
1 
8. 
29 № 10 
3,04975 
3,4593 
113,4 
0 
9. 
27 № 80  
3,16 
2,81 
89 
11 
10.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       
1  № 4 
2,57 
2,136 
83,1 
16,9 
11.  26 № 9 
3,25 
3,0825 
95,0 
5,0 
12.   № 72 
2,25682 
2,289 
101,4 
0 
13.  12  № 90 
2,46 
2,46 
100 
0 
14.  5 № 32 
1,30 
1,24 
96 
4 
15.  16 № 17 
2,56 
2,7368 
106,7 
0 
16.  31 № 13 
2,9413 
2,993 
102 
0 
17.  №  87 
2,17 
1,86 
92,7 
7,3 

---