Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı
Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2014
Yüklə 2,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2014
- Metodologiya
Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2014
51 indekslərdən istifadə edilir. Məsələn, H.Tomas, A.Jain və M.Angusun (2013) Mastercard üçün hazırladığı tədqiqatda nağdsız iqtisadiyyata keçid üçün hesablanmış indeks 4 blok göstəricilərə əsaslanır: 1) maliyyəyə çıxış 2) makro- iqtisadi və mədəni amillər 3) pərakəndə ticarət və rəqabət 4) texnologiya və infrastruktur. Təhlillər göstərir ki, bu metodologiya ilə hesablanmış indekslə nağdsız hesablaşma səviyyəsi arasında müsbət korrelyasiya mövcuddur. Həmçinin, indeksin maksimum və minimuma yaxın qiymətlərində nağdsız ödənişlərə keçid sürəti aşağı olur. Belə ki, indeksin ən aşağı səviyyəsi ölkənin nağdsız iqtisadiyyata keçidə hazır olmadığını bildirsə də, ən yüksək qiyməti də nağdsız iqtisadiyyatın payının 80%-dən çox olduğunu göstərir. H.Tomas, A.Jain və M.Angusun (2013) təhlilləri göstərir ki, dövlət dəstəyi və innovasiyalar nağdsız iqtisadiyyata keçidi sürətləndirdiyi halda, sosial-mədəni və institusional amillər keçidi məhdudlaşdırır. “Citi Bankı və London İmperial College”-in (2014) birgə həyata keçirdiyi tədqiqatda isə, elektron ödənişlərə keçid üçün vacib olan institusional, infrastruktur, təklif və istifadə səviyyəsi, həmçinin yeniliklərin tətbiqinə meyillik kimi sosial amillər nəzərdən keçirilmiş və bunların əsasında indeks hesablanmışdır. Bu indeks əsasında 90 ölkə nağdsız iqtisadiyyata keçidə hazırlıq səviyyəsinə görə 4 klasterə bölünmüşdür: 1) rüşeym 2) inkişaf edən 3) keçid 4) tam hazır. Tədqiqat hər bir inkişaf mərhələsində məhdudlaşdırıcı amilləri müəyyən etməyə imkan vermişdir. Yuxarıda nəzərdən keçirilən tədqiqatların heç biri nağdsız iqtisadiyyata hazırlıq indeksləri ilə iqtisadi artım arasında əlaqəyə baxmamışlar. Bu sahədə ədəbiyyatda olan boşluğu doldurmaq məqsədi ilə ekonometrik qiymətləndirmələrin həyata keçirilməsinə ehtiyac var.
Tədqiqat işi çərçivəsində nağdsız ödənişlərə hazırlıq səviyyəsini ölçmək üçün Citi Bankın və London İmperial Collecin birgə həyata keçirdiyi tədqiqatdakı (2013) metodologiyadan istifadə etməklə “Nağdsız ödənişlərə hazırlıq” indeksi hesablanacaqdır. İndeks ölkələrin ödəniş sistemlərinin hansı inkişaf mərhələsində olduğunu və növbəti inkişaf mərhələsinə keçidi məhdudlaşdıran boşluqları müəyyən etməyə imkan verəcəkdir. Həmçinin, bu boşluqların aradan qaldırılması və növbəti inkişaf mərhələsinə keçid üçün mövcud olan üstünlüklər və çatışmazlıqlar nəzərdən keçiriləcəkdir. İndeks vasitəsi ilə aparılan bu təhlillər nağdsız ödənişlərin inkişaf etdirilməsi və ölkə iqtisadiyyatının dəstəklənməsi üçün stimullaşdırıcı tədbirlərin müəyyən edilməsində elmi əsas rolunu oynayacaqdır.
Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2014
52 İndeks “Müştərək komponent təhlili” adlı statistik metodla 4 qrup amil əsasında hesablanacaqdır: 1) institusional mühit 2) infrastruktur 3) nağdsız ödəniş xidmətlərinin təklifi və istifadəsi amilləri 4) yeniliklərin tətbiqinə meyillik amilləri. Belə ki, nağdsız ödənişlərin inkişafı bir tərəfdən institusional mühit və infrastrukturla şərtlənir, digər tərəfdən isə təklif, istifadə və yeniliklərə meyillik əsasında formalaşır. İndeksin qurulması qeyd edilən bu 4 qrup amili ayrılıqda təhlil etməyə imkan verəcəkdir. İndeks qurularkən hər bir amil qrupu üzrə cədvəl 1-də göstərilmiş parametrlərdən istifadə ediləcəkdir. İndeks aşağıdakı mərhələlər üzrə hesablanır: 1.
göstəricilərin sayı);
2. Verilənlər arasında korrelyasiyaya baxılır və yüksək korrelyasiyası olan göstəricilər seçilir; 3.
Kovarians matrisi hesablanır;
4. Kovarians matrisi əsasında məxsusi ədədlər (λ) hesablanır;
5.
Ən böyük məxsusi ədəd əsasında məxsusi vektor (X) hesablanır;
6. Seçilmiş məxsusi vektor əsasında müştərək komponent hesablanır: və indeks kimi qəbul edilir.
Mərkəzi Bank və İqtisadiyyat – N2, 2014
53 Bundan əlavə, ölkənin ödəniş sistemlərinin inkişafının hansı mərhələdə olmasını müəyyən etmək üçün “klaster” təhlili nəzərdə tutulur. Klaster təhlili ödəniş sistemlərinin oxşalığına görə ölkələri qruplara bölməyə imkan verir. Bu zaman ölkələr elə qruplaşdırılmalıdır ki, qrup daxilində göstəricilərin ortadan kənarlaşmalarının kvadratı cəmi minimal olsun:
Burada: SSE – qrup daxilində göstəricilərin ortadan kənarlaşmalarının kvadratı cəmi; = ∑ ∈ -
qrupunda j göstəricisi üzrə orta -
qrupunda ölkələrin sayı - qrupların sayı - ölkələrin sayı - göstəricilərin sayı Klaster təhlilinə “nağdsız ödənişlərə hazırlıq” indeksinin hesablanmasında istifadə edilən göstəricilər daxil olacaqdır. Növbəti mərhələdə “Müştərək komponent təhlili” metodu əsasında hesablanmış indekslə iqtisadi artım arasında əlaqəyə baxılacaq və nağdsız ödənişlərin iqtisadi artıma təsiri qiymətləndiriləcəkdir. Ekometrik qiymətləndirmə “instrumental dəyişənlər” metoduna əsaslanacaq və aşağıdakı formada olacaqdır: = +
Burada: - i-ci ölkədə iqtisadi artım, isə i-ci ölkədə j amili üzrə subindeksdir. Yuxarıda qeyd
edilən kimi
4 subindeksin iqtisadi artıma
təsiri qiymətləndiriləcəkdir. Bu qiymətləndirmə nağdsız ödənişlərə hazırlıq üzrə hansı amillərin iqtisadi artıma daha effektiv təsir etdiyini müəyyən etməyə imkan verəcəkdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, nağdsız ödənişlərin iqtisadi artıma təsiri birtərəfli deyil. Belə ki, iqtisadi artımın yüksək olması da nağdsız ödənişləri inkişaf etdirir. Bununla əlaqədar yaranmış endogenlik problemini aradan qaldırmaq məqsədi ilə “instrumental” dəyişən kimi institusional sub-indeksdən istifadə edilir. Tədqiqatlar göstərir ki, institusional mühit iqtisadi artıma ekzogen amil kimi təsir edir (Acemoğlu, Naidu, Restrepo, & Robinson, 2014). Yüklə 2,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|