Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

Bununla belə,  İl  ilə Entemena  arasında münaqişə  sülh  yolu ilə 
həll  edildi.  Yeni  müharibə  təşəbbüsündə  olmaq  əvəzinə  hər  iki 
hökmdar  barışığa  getdi.  Görünür  bu,  bütün  Şumer  üzərində  ağalığa 
iştahası  olan  şimal  yadelli  hökmdarın  güclü  təsiri  nəticəsində  baş 
tutdu.  Yeni  müqavilə  bütünlükdə  Laqaşm  xeyrinə  idi.  Çünki  köhnə 
Mesilima  Eannatuma  xətti  Laqaşla  Umma  arasında  daimi  sərhəddə 
çevrildi.  Başqa  tərəfdən,  yeni  müqavilədə  Umma  sakinlərinin 
ödəmədikləri  xərac  əvəzində  hansısa  bir  kompensasiyadan  söhbət 
getmirdi.  Bundan  başqa  onlar  Queddinanı  su  ilə  təmin  etmək 
vəzifəsindən  azad  olunurdular,  bundan  sonra  həmin  vəzifə  Laqaşa 
keçirdi.
Ağalıq  üstündə  Laqaş  və  Umma  arasında  gedən  mübarizənin 
ayn-ayn  mərhələsini  təşkil  edən  bu  tarixi  hadisələri  bizim  sənədin 
orijinalından  ayırmaq  elə  də  asan  deyildir.  Bu  fəsildə  haqqında 
söhbət gedən  bir çox şeyi  sətirarası  oxumaq  lazım gəlir.  Aşağıda belə 
mətnlərdən  həqiqi  tarixi  faktlann  necə  çıxarıldığı  barədə  təsəvvür 
yaradan  sənədin  hərfi  tərcüməsini  veririk.  Bu  sətiraltı  tərcümə  eyni 
zamanda  oxucunu  Şumer  müəlliflərindən  qəbul  olunmuş  orijinal 
tarixşünaslıq  üslubu ilə tanış edəcəkdir20.
Enlil
Bütün  ölkələrin ağası,
Bütün  allahların atası,
Öz sözlərinə düz 
Ninğirsu üçün 
Və Şan
Torpağı  azaltdı.
Mesilim,  Kiş çarı,
Istaranın  sözü ilə 
Tarlanı  ölçdü.
Və həmən yerdə Daş ucaltdı 
Uş.
Ummanın hakimi,
Ayaq basdı 
Gah Göz,
O Daşı
54
Qopardı,
Laqaş çölündə 
irəli  getdi.
Ninqursu,
Enlilin qəhrəmanı,
Umma ilə 
Vuruş düzəltdi.
Və Enlilin  sözü  ilə 
Ona böyük  tor atdı.
Meyit dağlan 
Çölləri  örtdü.
Eann atum,
Laqaşın  hakimi,
Dayısı21
Enmetenin,
Hök m dan 
Laqaşın,
Enakalla,
Hökmdarı
Ummanın,
Onunla birlikdə sərhədi  müəyyən  etdi. 
Inun-kanaldan  sərhəd  çuxuru 
Quedinna tarlalarına 
Onu çəkdi.
Ninğirsu üçün tarla 
210  Vı ESE uzunluğunda22 
Ummadan  kənara 
0 kəsdi,
Tarlası  olmayan 
Müəyyən  etdi*’.
Daş-sütunu
Mesılimin
Köhnə yerinə qaytardı 
Umma tarlasını 
O almadı.
55

---

Palçıq yüksəkliyini24 
Nirginsu üçün 
Nam nundakı qarredə 
Enlil  üçün taxt-tac25, 
Ninxursaq üçün taxt-tac, 
Ninqirsu üçün taxt-tac,
Utu üçün taxt-tac,
O tikdi.
Nanşeyə taxıl,
Ninqursuya taxıl -  
Bütöv qura ilə 
Umma adamları 
Necə faiz aldılar.
Vermək qərara aldılar -  
144000 böyük qura 
Gətirdilər
Taxılın həcminə mane olmaq, 
Urlumma,
Hökmdarı
Ummanın,
Sərhəd çuxurundan 
Ningirsuya,
Sərhəd çuxurundan 
Nanşeyə 
Su apardı.
Ancaq  o Daş-sütunu 
Oda qaladı 
Və parçaladı.
Taxt-tac ucaldıldı  allahlara,
Namnundakiqarredə
Tikilən,
O dağıtdı.
O yad ölkələri  çağırdı,
Sərhəd çuxurunu 
Ninğirsu
O keçdi.
Enannatum,
Hakimi 
Laqaşımn 
Uşaqqa çölündə 
Ninğirsu çölündə 
Onunla savaşa girdi. 
Enmetena 
Sevimli  oğlu 
Enannatumun 
Enmetenin,
Silahla onu məhv etdi, 
Urlumma ondan  qaçdı, 
Ummanın  özünə 
O, onu öldiirdü(?)26 
Onun ordusu -  60 nəfər qaldı 
İlumğimunta kanalı  sahilində 
O qoydu.
Onun adamlarını, 
Sümüklərini 
Səhrada qoydu,
Meyit dağları 
Beş yerdə 
Basırdı.
Onda  İl
Zabalamın  məbəd hakimi,
Girsudan
Ummaya
Qəfildən
Getdi.
II
idarəni 
Ummada 
Zəbt etdi.
Sərhəd çuxurundan
56
57

---

Ninğirsu,
Sərhəd çuxurundan 
Nanşe,
Palçıq tələsini 
Ninğirsu
Dəclənin sahilində qoyuldu,
Girsu yanında 
N amnundakı qarredə 
Enlil,
Enkini
Və Ninxursaqı, -  
O  su çəkdi.
Laqaş üçün taxıldan ancaq  3600 qur 
O ödədi.
Entemena
Hökmdan
Laqaçın,
O çuxurlardan ötəri 
İlin yanma 
Adamlar göndərdi.
II,
Ummanın
Hakimi,
Tarlanı  almış 
Acıqla söylədi .
“Sərhəd çuxuru 
Ninğirsu,
Sərhəd çuxuru 
Nanşe - 
Mənimdir!”
O belə dedi 
“Antasurradan 
Edinqalabzuyadək 
Mən  onu çəkəcəm!”
O belə dedi.
Ancaq Enlil 
Və Ninxursaq 
Ona icazə vermədilər.
Enmetena
Hökmdan
Laqaşm,
Kimin adını  çəkdi 
Ninğirsu,
Enlilin həqiqət sözü ilə, 
Ninqirsunun həqiqət sözü ilə, 
Nanşenin  həqiqət sözü ilə,
Dəclə çayından  çuxurlan
İnun-kanaladək
Qazdı.
Namnundakı qarredə 
Onun əsasını  daşa bürüdü 
Öz ağasına,  kim  ki  onu sevir, 
Ninğirsu
Özünün xanımına, kim ki  onu sevir, 
Nanşe,
O öz yerinə qaytardı.
Enmetena,
Hökmdarı
Laqaşın,
Skipteri  təriflədiyi 
Enlil  tərəfindən,
Müdriklik  sahibi 
Enki,
Ürəklə seçilmiş 
Nanşe.
Böyük  hökmdar 
Ninğirsu,
Kim  ki,  allah  sözü  ilə qulaq asılır, 
Qoy  onun  qoruyucu  allahı 
Şulutul,
58
59

---

Həyatı üçün 
Enmetenin 
Əsrlər boyu 
Ninğirsu 
Və Nanşe 
Dua edir.
O ummalı 
Sərhəd çuxurunu 
Ninğursu 
Sərhəd çuxurunu 
Nanşe 
Zorla,
Tarlanı ələ keçirmək,
Şimaldan keçmək istəyir27,
Ummalı  olsun,
Yadelli  olsun,
Enlil
Onu məhv edəcək!
Ninğirsu
Özünün böyük torunu 
Həqiqətən  onun  üstünə atacaq!
Öz nəhəng xaracını,  nəhəng pəncəsini 
Onun üzərinə qoyacaq! 
öo y  onun  şəhər əhli 
Əlini  ona qaldırsın!
Öz şəhərinin içərisində 
öoy onu  parçalasın!
Bu  nadir  tarixi  sənədin  mətninin  tamamilə  eyni  iki  surəti  bizə 
gəlib  çatmışdır  (iki  palçıq  silindirdə).  Onlardan  biri  1895-ci  ildə 
Laqaşın  yaxınlığında  tapılmışdır.  Yarım  əsr  assirologiya  sahəsində 
aparıcı  fiqura  olmuş  mərhum  Fransua  Türo-Danjen  onun  surətini 
çıxarmış  və  tərcümə  etmişdir.  İkinci  şilindir  Yel  universitetinin 
Vavilon  kolleksiyasında  saxlanılır.  O,  hansısa  bir  antik  əşyalar 
satandan  alınmışdır.  Həmin  mətni  1920-ci  ildə  His  və  Kayzcr
60
özlərinin  Historikal,  Religious  and  Ekonomiş  Texts  işlərində  dərc 
etmişlər.  1926-cı  ildə  görkəmli  şumeroloq  Amo  Pyebelin  gözəl 
tədqiqatı  araya gəlmişdir.  Burada həmin sənədin üslubu və məzmunu 
mükəmməl  surətdə  araşdırılır.  Məni  maraqlandıran  mətni  tərcümə 
edərkən  onun işinə əsaslanmışam  .
Xoşbəxtlikdən,  qədim  Şumer  “tarixçiləri”  özlərinin  ithaf 
yazılarında  təkcə  döyüşlər  və  müharibələr  haqqında  deyil,  həm  də 
daha  əhəmiyyətli  ictimai  və  iqtisadi  xarakterli  hadisələr haqqında  da 
məlumat  verirlər.  Yeddinci  fəsil  ictimai  münasibətlər  tarixi  üçün 
qiymətli  olan  belə  sənədlərdən  birinə  həsr  edilmişdir.  Bu,  sosial 
islahatlar  haqqında  müasirinin  hesabatıdır.  Orada  Entemenin 
ölümündən  təxminən  otuz  il  sonra  Laqaşda  vergilərin  əhəmiyyətli 
dərəcədə  aşağı  salındığından  söhbət  gedir.  Bu  sənəddə  bəşəriyyət 
tarixində  ilk  dəfə  olaraq  “azadlıq”  (şumercə -  “amargi”)  sözünə  rast 
gəlinir.
61

---