Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Bakı Biznes Universiteti pedaqogika
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.
Təlimin təhsilverici - tərbiyələndirici prinsipi Hər hansı pedaqoji texnologiyalann strateji məqsədləri şəxsiyyət xarakteristikalanm (nisbi, sabit və daimi, yüksək dərəcədə ümumiləşmiş münasibətləri) formalaşdırmaq olma- 204 İldir. Deməli üç qrup münasibətləri fərqləndirmək olar: 1) qanuna tabeçilik münasibətləri 2) əməkdaşlıq münasibətləri İ3) mən - konsepsiyası. Təlim prosesi şagirdlərin psixikasına təsir edən xarici konstruksiyadır. Bu proses müəllimin, şagirdlərin didaktik materialın təsirindən ibarətdir. 2. İnkişafetdirici təlim prinsipi Pedaqoji texnologiyalan təşkil edən zaman təhsilverici- tərbiyəedici səmərəni nəzərə almaqla yanaşı, onun inkişafetdirici tərəfini də layihələndirmək və həyata keçirmək yaxşı olar. Şagirdin psixi əməliyyatlannda (intellektual, emosional, iradi, mötivaşion sferalannda) artım, çoxalma hiss olunmalıdır. Emosional və intellektual sferanın ahəngdar inkişafını təmin etmək lazımdır. İntellektual sferanın emosional sferanı sıxışdırması insanda soyuq münasibətlərin üzə çıxmasına səbəb olur. Beləliklə, şagird düşünür: əgər məndən işimin nəticələrini soruşurlarsa hər dəfə hazırlaşmanın nə əhəmiyyəti var? Şagirdlər niəktəbə gələndən bir neçə həftə sonra şüurlu və ya şüursuz surətdə bu nəticəyə gəlirlər. Bunlan isə təkcə müəlliflərin irəli sürdüyü yeni ideya kimi yox, müasir dünya pedaqoqlannm qənaəti kimi başa düşmək olar. İbtidai siniflərdə oxu dərslərində interaktiv təlim metpdlarmdan istifadə məsələsinə müəllimlərin münasibəti yaxşıdır. Onlann fikrincə ölkəmizdə gedən Təhsil islahatının tələblərinə uyğun olaraq ibtidai siniflərin tədrisi prosesində hökmən interaktiv təlim metodlanndan istifadə edilməlidir. Yeni təlim metodundan istifadə edilməsi o deməkdir ki, hər hansı bir dərsin bütün etaplan beynəlxalq standartlara cavab verən tələblər əsasında qurulmalıdır. Beynəlxalq təhsil standartlannın demək olar ki, hamısında texniki vasitələrdən istifadə məsələsi ön plana çəkilir. Tipindən asılı olmayaraq bütün dərslərdə təlimin 205 texniki vasitələrindən istifadə edilməsi zəruri sayılır. Lakin konkret olaraq təlimin texniki vasitələrinin oxu dərsləri üçün zəruri sayılan növlərinin əksəriyyəti köhnəlmişdir. Məsələn, deyək ki, bu gün oxu dərslərində sinif müəllimləri «Konos- kop»dan, «Filmoskop»dan, «Diofilm»lərdən, «Fuciofilm»lər- dən istifadə etmişlər. Bu gün Avropada, Amerikada hazırlanmış və üzərində metodik istiqamətləri olan tədris diskləri ölkəmizə gətirilir. Həmin disklərdəki materialın həm fonetik imkanlan, həm də didaktik imkanlan müəllimləri qane edir. Çünki diskdəki səs artikulyasiyası bütün elmi-pedaqoji metodik tələblərə cavab verir. Əlbəttə ki, bütün bu praktik işlərin nəzəri prinsipləri vardır. Bımlardan biri oxu dərslərində ev tapşınqlannm verilməsi prinsipidir. Alimlərimizə görə bu prinsipi lazımi şərait yaradıldığı halda həyata keçirmək olar. Hər şeydən əvvəl tapşınqlar uşaqlann gücünə müvafiq olmalıdır. Tapşı- nqlan verən zaman başqa fənlər də nəzərə alınmalıdır. Çox təəssüf ki, ev tapşınqlannm dəqiq həcmi yoxdur. Bu işdə müəllimlər müxtəlif cür keçilmiş materiala qayıtmaq və onu təkrar etmək məcburiyyətində qalırlar. Burada sual yarana bilər: Bəs vaxtı hardan tapaq? Axı çox zaman bu, proqramda nəzərdə tutulmur. Problemi həll etmək olar. Başlıca diqqət əsas fikirlərə, «siqnallara» verilirsə, onda təlimin texniki vasitələrindən danışarkən didaktik, interaktiv materiallardan da söhbət açmağa ehtiyac duyulur. Qərbin və Amerikanın inkişaf etmiş ölkələrindəki ümumtəhsil və ali məktəblərində kompüterləşdirilmiş sinif və auditoriyalarında tədris olunan hər hansı mövzuya uyğun kompüterin disklərində interaktivlər yerləşdirilir. Həmin interaktivlər isə mövzunun aydmiaşdıniması prosesində nümayiş etdirilir. Tutaq ki, III sinifdə oxu dərsində «Quşlar» mövzusunun tədrisi zamanı prpoqram materiallanna uyğun olan kompüterin bankında və ya faylında yerləşdirilmiş quşlar mövzusuna aid olan interaktivin nümayiş etdirilməsinə ehtiyac duyulur. Bu zaman müəllim quşlar fəsiləsinə dair proqram materialı haqqında ətraflı izahat verir. Sonra isə həmin 206 mövzuya dair disketə müraciət edərək interaktivi nümayiş etdirir. Uşaqlar quşlar fasiləsinə dair müəllimin dediklərini canlı ekranda görürlər. Quşlann həyat tərzini əyani şəkildə müşahidə edən uşaqlar fəallaşır, interaktivin nümayişindən sonra onlar müəllimlə fəal dialoqa girirlər. Canlı müşahidə etdikləri quşların adı, həyat tərzi, əhəmiyyəti, qorunması, ekoloji dəyəri barədə diskusiyaya girirlər. Ə.Paşayev və F.Rüstəmovun yeni hazırladıqları məqalələri, birgə çap etdirdikləri «Pedaqogika»da yeni təlim texnologiyalannın tətbiqi zamanı prinsiplərdən danışarkən göstərirlər ki, yeni əsrin yeni təlim prinsiplərindən istifadə olunması məsləhətdir (1. Ə.Paşayev, F.Rüstəmov «Pedaqogika». Çaşıoğlu. Bakı 2002). Onlar həmin prinsipləri müvafiq ardıcıllıqla sistemə salarkən psixo gərginliyin formalaşdınimasına, dərsdə şagirdlərin maksimum iştirakına, təlimin tərbiyələndirici təsirinə imkan yaradan ən optimal inkişaf zonasına, ariyentasiya edilməsinə daha çox üstünlük vermişlər. Həmin prinsipləri nəzərdən keçirək: Optimal psixi gərginlik prinsipi. Optimal psixi gərginlik həm şagirdlər, həm də müəllimlər üçün zəruridir. Şagirdi həm həddən artıq yükləməmək, həm də az yükləmək pisdir. Şagird psixi gərginlik şəraitində inkişaf etmir. Bu tələbi müəllimlərə də aid etmək olar. Əgər müəllimlər dərsdə hər şeyi özləri etmək istəyirlərsə, bu müəllimlərin psixi cəhətdən yüklənməsinə gətirib çıxanr. Odur ki, şagirdlərə daha çox səlahiyyətlər vermək yaxşı olardı. Onlan tədris prosesinin idarə olunmasına cəlb etməyə imkan verən bir çox texnologiyalar vardır. Təlim prosesində şagirdlərin maksimum iştirakı prinsipi. Bu prinsip dərsdə şagirdləri müxtəlif növ fəaliyyətə cəlb etməyi nəzərdə tutur. Bu məqsədlə qarşılıqlı sorğu keçirib, yaranan problemlər, cavablardakı kəm-kəsirlər aradan qaldınlır. Burada prinsip belədir: şagirdlərin görə biləcəkləri işi müəllim görməməlidir. Bu müəllimi artıq yükdən azad etməyə imkan verir. Şagirdi real fəaliyyətə cəlb etmək, onu nəinki inkişaf etdirir, həm də tərbiyə edir. Tədris prosesində 207 real fəaliyyətdə uğur qazanmaq situasiyasını yaratmaqla telimin terbiyəedici, inkişafetdirici məqsədlərinə müvəffəqiyyətlə nail olunur. Təlim və təhsil-tərbiyə yaxın inkişaf zonasına arientasiya prinsipi. Əgər uşaq çalışmanı yerinə yetirə bilmirsə onda həmin çalışmanı uşağın imkanı səviyyəsinə endirmək lazımdır. Əgər şagird özünün fəaliyyətindəki qüsuru düzəldə bilmirsə, ona irad tutmağa ehtiyac yoxdur. Çünki bu irad onun inkişafına heç bir təsir göstərməyəcəkdir. Əgər göstərmiş olsa da bu neqativ tərəfdən özünü təzahür edəcəkdir. Müəllim və şagirdin vahid məqsədlər üçün birləşməsi prinsipi, iş prinsipləri, məqsədləri, texnologiyaları şagirdlərə zorla qəbul etdirilməməlidir. Tədris prosesini təkmilləşdirmək üçün müzakirələr, «beynəlxalq hücumlan» (fikirlərin toqquşması) keçirmək yaxşı olar. Təlim prosesinin texnologiyası müəllim və şagirdlərin birgə fəaliyyətinin məhsulu olmalıdır. Amerika məktəblərində komissiyalar yaradılır. Komissiya müəllimlərin və şagirdlərin bir cəmiyyətdə birləşməsidir. Bir qrup müəllim bir sinfin uşaqlari ilə birləşir. Onlann arasında kontrakt bağlanır. Müqavilədə şagirdlərin və müəllimlərin aynlıqda nəyə cavab verəcəyi göstərilir. Ayn- ayn şagirdlərin nailiyyətləri uğur hesab olunur. Bir şagirdin problemi hamının problemi hesab olunur. Amerika məktəblərində apanlan sorğunun nəticələri göstərir ki, bu forma şagirdlərin xoşuna gəlir. Onlar qayğı hiss edir, müəllimlərin öz nailiyyətləri üçün böyük məsuliyyət daşıdığını görürlər. Pedaqoji texnologiyalann təhlili məktəbin müəllimlərinə və psixoloqlanna kömək etməlidir. Təlim prosesində ən səmərəli yöl bu və ya digər situasiya üçün əlverişli pedaqoji texnologiyam tətbiq etməkdir. Əslində pedaqoqlanmızın bu fikirləri ilə biz də razılaşınq. Çünki yeni təlim texnologiyası əlbəttə həm elmilik, həm sistematiklik, həm də konkretlik tələb edir. Bizim fıkrimizcə isə bu sistemi interaktiv vasitələrin gücündən istifadə edilməsi prinsipi tamamlayır. 208 Pedaqoqlanmız təlim prosesinin müasir quruluşunu, ev tapşı- nqlannm verilməsinə qədərki prosesi göz önünə gətirirlər. Lakin təlim prosesində interaktivlərin gücündən istifadə edilməməsi yeni təlim texnologiyasının yuxanda alimlərimiz təklif etdikləri yeni elmi sistemi bir növ yanmçıq qoyacaqdır. Çünki oxu dərsində uğur qazanmaq üçün bu gün avtomatlaşdırılmış dərsdən daha çox istifadə etmək lazımdır. Nədənsə pedaqoqlanmız bu dərsin tipini nəzərdən qaçırmışlar. Xarici dili öyrənmək üçün bu gün eşitmə orqanlanna bir başa daxil olan elektron qurğulara müraciət etməyə zəruri ehtiyac var. İnteraktiv təlim metodları barədə dərc olunan ədəbiyyata münasibət bildirərkən onu da qeyd etməliyik ki, respublikamızın pedaqoji mətbuatında bu günə qədər müfəssəl izahlan, samballı müddəalan özündə əks etdirən materialların kifayət qədər olmasını da qeyd etməliyik. Bu materiallar içərisində diqqəti çəkən nisbətən geniş həcmli əsərlərdən biri Fatma Bünyadova və Bəhlul Abdullanın «Ozan» nəşriyyatı tərəfindən çap olunmuş «Təlim və tərbiyədə interaktiv texnologiya» (Bax: F.Bünyadova, B.Abdulla. Təlim və tərbiyədə interaktiv texnologiya. Bakı. «Ozan» 2000) kitabının annatasiya bölməsində göstərilir ki, respublikada Təhsil Nazirliyinin dövlət səviyyəsində apardığı təhsil islahatı Azərbaycan məktəbinin yüzillikləri görümünü müəyyənləşdirir. Bu islahat proqramı məktəbin qarşısında şagirdi fəallıq obyektindən fəallıq subyektinə çevirmək, infonnasiya daşıyıcısı yox, mediator olması təhsilin məzmunu və formasının yeniləşmə istiqamətində dəyişməsi tələbini ön plana çəkir. Bu deyilənlərin həyata keçirilməsi, sözsüz, yeni interaktiv metodlannm təhsilə tətbiqi mümkün ola biləD>l (1. F.Bünyadov, B.Abdulla «Təlim və tərbiyədə interaktiv texnologiya» «Ozan». Bakı 2000) Müəlliflər interaktiv metodların tətbiqinin zəruriliyi barədə fikir söyləməyi planlaşdırsalar da, kitabda bu metodları verə bilməmiş, onlann elmi-pedaqoji imkanlarını üzə çıxara bilməmişlər. Kitabda söhbət yeni texnologiyanın təlimə 209 tətbiqindən getsə də «yeni təlim texnologiyası»nın mahi)^əti açılmır, metodlara münasibət bildirilmir, metodlann tətbiqi imkanlan nəzərdən qaçınlır və beləliklə interaktiv təlim texnologiyalan problemi izah olunmamış qalır. Müəlliflər yeni təlim texnologiyası deyəndə «kooperativ təlim», «mübahisə və onun növləri», «fikir sıçrayışı» (l5eynin), «rollar üzrə oyun», «dialoq treninq» metodlanm nəzərdə tuturlar. Girişdə və başlanğıcda müəlliflər yuxanda sadalananlan «yeni texnologiya metodu», «yeni pedaqoji texnologiya metodu» adlandırsalar da kitabın sonuncu bölməsində həmin metodlan dərs tipi, məşğələ növü (kontein dərsi, dialoq-treninq və s.) hətta təlimin imkanı, yolu və priyomu kimi də təqdim edirlər. Bütün bu dialoqlar kitabdan bəhrələnməyin imkanlanm azaldır. Kitab müəllifləri yeni təlim texnologiyalannm tətbiqi və yuxan sinif şagirdlərinin potensial imkanlannm nəzərə alınması ilə bağlı hər bir məsləhət, tövsiyə və təklif verə bilməmişlər. Kitabda ibtidai siniflərin oxu dərsləri haqqında kiçik bir elmi ideyanın olmaması da təəssüf doğurur. Bütün bunlan nəzərə alaraq biz oxu dərsliklərində təlimin interaktiv metodlanndan istifadənin yollan barədə bir qədər ətraflı danışmağı məqsədəmüvafiq hesab edirik. İbtidai siniflərdə təlimin yaxşılaşdıniması yeni təlim metodlannm tətbiq olunmasından çox asılıdır. Təcrübə və müşahidələr göstərir ki, respublikamızın ümumtəhsil məktəblərində interaktiv təlim metodlanna maraq və meyllər güclənməkdədir. Ayn-ayn fənn müəllimləri ilə yanaşı ibtidai sinif müəllimləri də interaktiv təlim metodlanna maraq göstərir və bu işə meyl edirlər. Apardığımız müşahidələr göstərir ki, bu maraq meyllərin səviyyəsində paradoksal xarakter özünü ciddi şəkildə göstərir. Bu fikrin bir qədər ətraflı şəkildə aydmiaşdınimasına ciddi ehtiyac duyulur. Niyə? Əwəla ona görə ki, şəhər məktəblərinin ibtidai sinif müəllimləri oxu dərslərində interaktiv təlim metodlanndan istifadə etmək üçün özlərinə müvafiq şərait yaratmağa cəhd göstərir və bir çox hallarda ona nail olurlar. İkincisi kənd məktəblərində fəaliyyət göstərən ibtidai sinif müəllimləri oxu 210 dərslərində interaktiv təlim metodlannın tətbiqi barədə hələ ki, düşünmürlər. Bu paradoksal vəziyyətin yaranmasının bir neçə başlıca səbəbləri vardır. 1. Respublikamızda təhsilə rəhbərlik edənlərin yeni təlim texnologiyaları, xüsusilə interaktiv təlim metodlannın tətbiqi ilə bağlı məktəblərə, o cümlədən ibtidai sinifləri elmi- texniki tərəqqinin son nailiyyətləri olan yeni texnologiyalarla lazımi səviyyədə təmin edə bilməmələri, bu işin təşkili üçün zəruri sayılan iqtisadi göstəricilərə məhəl qoymamalandır. 2. Məktəb direktorlan yeni təlim texnologiyalan, o cümlədən interaktiv təlim metodlanndan istifadəyə dair öz iş planlannda konkret bölmə ayıra bilməmələri. 3. İbtidai siniflərə təhkim olunmuş direktor müavinlərinin istər iş planlannda, istərsə də gündəlik fəaliyyətlərində bu işə düzgün yanaşa bilməmələri. 4. Sinif müəllimlərinin interaktiv təlim metodlan barədə zəif və primitiv təsəvvürə malik olmalan. Apardığımız anket sorğulan da bunu bir daha sübut edir. Aşağıda dediklərimizi aydınlaşdırmaq, müşahidə etdiyimiz qüsurlann elmi-pedaqoji səviyyəsini düzgün müəyyənləşdirmək məqsədilə bir neçə şəW və kənd məktəblərində, o cümlədən Bakımn, Şəkinin, Balakənin, Masallının, Lənkəranın bir neçə məktəblərində anket sorğusu keçirdik. Anket sorğulan vasitəsilə məktəb rəhbərlərinin, sinif müəllimlərinin interaktiv təlim metodlan ilə bağlı fikirlərini, bu işin təşkilinə olan münasibətlərini öyrəndik. Məktəb rəhbərləri ilə apanlan sorğunun nəticələri göstərdi ki, onlann böyük əksəriyyətinin iş planlannda interaktiv təlim metodlannm tətbiqi ilə bağlı konkret vəzifələr müəyyənləşdirilmir. İnteraktiv təlim metodlannın tətbiqində başlıca məqsəd hər bir uşağın biliyi, bacarığı və dünyagörüşünü maksimum dərəcədə inkişaf etdirməkdir. İnteraktiv təlim metodlanndan dərsin hər bir mərhələsində istifadə etmək olar. Yeni tapşın- ğın mənimsənilməsində onlardan istifadə daha əhəmiyyətlidir. İbtidai sinif müəllimləri ilə apardığımız şifahi sorğular 211 zamanı aydın olur ki, kənd məktəblərində müəllimlərin demək olar ki, böyük əksəriyyəti interaktiv təlim metodlanndan istifadə etmir və buna təşəbbüs də göstərmirlər. Şəhər məktəblərində isə bunun əksinə olaraq sinif müəllimlərinin böyük əksəriyyəti interaktiv təlim metodlanndan az şəkildə olsa da istğifadə etməyə cəhd göstərirlər. Şəhər məktəblərində interaktiv təlim metodlanndan hansı səviyyədə istifadə etmək məqsədilə bir neçə dərs dinlədik. Aydın oldu ki, müəllimlərin əksəriyyəti oxu dərslərində interaktiv təlim metodlanndan istifadə etməyə maraq göstərsələr də onlar bu metodun elmi-pedaqoji mahiyyətini hələ dərindən mənimsəyə bilməmişlər. Fikrimizi şəhər və kənd məktəblərində apardığımız bir neçə müşahidə nümunəsi ilə əsaslandırmaq istərdik. Şəki şəhər 10 saylı orta məktəbin II“ sinif müəllimi Əsgərova Adilənin işi təqdirə layiqdir: O, oxu dərslərində mövzunu şagirdlərin hamısma öyrətmək, onlan düşünməyə və fəallığa vadar etmək üçün müxtəlif formalardan istifadə edir. Müəllimin dinlədiyimiz dərsi (ILƏfəndiyevin «Xəsis və xeyirxah» hekayəsi) göstərdi ki, o ümumi tapşııqlann qruplar üzrə bölüşdürülməsinə - yəni qruplarla işə üstünlük verir. Müəllim şagirdləri 5 qrupa ayınr. Hər qrupa o, aşağıdakı kimi tapşınqlar verdi. I qrap: Hekayəni oxuyub mətnin mezmımımu nəql etməyə, nəticəni bildirməyə hazırlaşmaq. II qrup: «Xəsislik və xeyirxahlıq nədir?» suallarma cavab hazırlamaq. Öz həyat təcrübələrində rast gəldikləri xəsislik ve xeyirxahlıq hadisələri barədə qısa məlumat verməyə hazırlaşmaq. III qrupı Mətni oxumaq və onun məzmununa aid 5 sual hazırlamaq (Müəllim uşaqlara suallann ardıcıllığı, onlann mətnin məzmununu tam əhatə etməsinə diqqətli olmağı tapşırdı.). rv qrup: Mətnin məzmununa dair sözlə şəklin çəkilməsi. V qnıp: Xəsisliyə və xeyirxahlığa dair atalar sözləri fikirləşib tapmaq. 212 Belə dərs əsasən şagird-dərslik-müəllim sistemində qurulur. Müəllim şagirdlərin cavablanm dinlədikcə onlara digər qrup şagirdlərinin də münasibət bildirməsini təşkil edir, onlann hamısının materialı tam mənimsəməsinə şərait yaradır. Beləliklə, şagirdlər müstəqil öyrənməyə çalışır^ məqsədlərinə çatmaq üçün digər informasiya mənbələrinə də müraciət edirlər. («Atalar sözü» dəftəri və ya «Lüğət» dəftəri və s.) Şəki şəhəri 18 saylı orta məktəbin müəllimi Mustafayeva Gülüstan qruplar üzrə işdən istifadə edir. Müəllimin II sinifdə oxudan T.Mahmudun «Yarpaq niyə saralu» şeri üzrə dərsi dinlənildi. O, şagirdlərə əvvəlcə şerdə rast gəldikləri çətin söz və ifadələrin mənasını öyrənməyi tapşırdı. (Bunlar qabaqcadan lövhəyə yazılmış, üzərinə pərdə çəkilmişdir. Müəllim pərdəni çəkib orada yazdıqlarmı şagirdlərin nəzərinə çatdınr). Uşaqlara belə müraciət etdi: «Şeri oxuduqca mənası anlaşılmayan söz olarsa, yenə soruşa bilərsiniz». Müəllim uşaqlan 5 qrupa böldü və belə tapşınqlar verdi: Şeri oxuyun, onu ifadəli oxumağa hazırlaşın (1 qrup). II qrup! Şerdə payızm hansı əlamətləri təsvir olunur? Payızın başqa hansı əlamətlərini tanıyırsımz? III qrup: Şeri diqqətlə oxuyun, ona necə şəkil çəkmək mümkün olduğunu söyləyin. IV qrup: Şeri oxuyun. Payıza aid daha hansı şerləri bilirsiniz. Onlardan bir bənd əzbərləməyə hazırlaşın. V qrup: Şeri oxuyun. Siz də payız haqqında bir bənd şer yazın və ya şerin məzmununu nəql etməyə hazırlaşm. Göründüyü kimi qabaqcıl müəllimlər şagirdləri formalaşdırmağa, işi daha məzmunlu təşkil etməyə, dərsdə bütün şagirdləri işlətməyə səy göstərirlər. Fikri sıçrayış vaxtı uşaqlar öz mülahizələrini gözlənilmədən söyləyir, sonra isə təhlil əsasında kimin cavabının doğru olduğu aşkarlanır. Şəki rayonu Baş-Layışçı kəndinin IV“ sinif müəllimi İsrafılova Kəbirə İ.Əfəndiyevin «Vəfalı dost» hekayəsini keçərkən o, əvvəlcə vəhşi heyvanlarla insanlann dostluğundan danışdı. Müəllim uşaqlara izah etdi ki. vəhşi heyvanlara xoş münasibət göstərərkən onlar da insanlara mehr 213 salır, onlara həyan olur. Beləliklə məzmun açılsa da dərsin adı bildirilmir. Müəllim şagirdlərdən soruşdu ki, - Uşaqlar, sizcə bizim yeni öyrənəcəyimiz dərsin adı nə ola bilər? - Hərə öz fikrini söyləyir. Cavablar əsasən müvafiq olur: «Vəfalı dost», «Etibarlı dost», «Səmimi dost» və s. Ən müvafiq cavab «Vəfalı dost» seçildi. Vəfalı sözünün mənası bir qədər də geniş açıqlanır. Ümumiyyətlə, Y.Ş.Kərimovun II sinif üçün «Oxu» dərsliyində xeyli adsız hekayələr verilmişdir. 1 (1. Y.Ş.Kərimov. II sinif «Oxu» dərsliyi) Fərəhli haldır ki, onlara başlıq verilməsi zamanı sıçrayış priyomundan istifadə edilməsi artıq məktəblərimizdə tətbiq olunur. Baş-Layışçı kənd 1 Ns-li məktəbin müəllimi uşaqlan dərsliyin 22-ci səhifəsindəki adsız hekayəni oxumağı tapşırdı. «Gözəl bir yay səhəri idi. An çiçəkdən-çiçəyə qonub ətir çəkirdi. Birdən o, arxa düşdü. Göyərçin gördü ki,an boğulur. Onun anya yazığı gəldi. Tez ağacdan bir yarpaq qopanb arxa atdı. An yarpağın üstünə qalxıb uçdu.» Müəllim uşaqlara hekayəyə başlıq verməyi tapşırdı. Onlar «An və göyərçim>, «Yaxşılıq», «Dostluq», «Səmimi dost», «Xeyirxahlıq» və s. ifadələr işlətdilər. Başlıqlar lövhəyə yazdınidı. Müəllim onlan tutuşduraraq müqayisə etməyi tapşırdı. Ən müvafiq olan başlıq «An və göyərçin» qəbul edildi. Ümumiləşdirici dərslərin apanimasında qabaqcıl müəllimlər dialoq-treninq formasından çox istifadə edirlər. İ.Əfəndiyev adına Elitar Gimnaziyanın sinif müəllimi Abbasova Esmira bir qrup uşaqlara «Qızıl payız»a aid sual və tapşınqlar hazırlamağı, digər qrupa isə payıza aid bildikləri şerlərdən ifadələri əzbərdən yazmağı tapşırdı. Qruplar növbə ilə bir-birinə suallarmı verdilər. Məsələn: I. Payızın əlamətlərini say. 2. Payızda yetişən hansı meyvələri tanıyırsan? 3. Köçəri quşlar hansılardır? və s. İkinci qrup yazdığı misralann hansı şerlərdən olduğunu soruşurdu. Müəllimin təklifi ilə digər uşaqlar isə söylənilənlərin həyatla əlaqələndirilməsinə aid misallar söyləyir, onlann cavablarına, mülahizələrinə əsasən 214 genişləndirirdilər. Şagirdlərin cavablanna müəllim münasibət bildirərək, onlan qiymətləndirdi. Hər bir müəllim yaradıcılıq imkanlanndan istifadə edərək, interaktiv təlim metodlannm müxtəlif formalannı tətbiq edib və bu sahədə axtanşlar aparmağa çalışmalıdır. Göründüyü kimi ibtidai siniflərin oxu dərslərində sinif müəllimləri interaktiv təlim metodlarından istifadə etmək üçün ciddi çətinliklər qarşısında qalırlar. Bunun isə ən başlıca səbəblərindən biri interaktiv təlim metodlan ilə bağlı müəllimlərin əlində kifayət qədər ədəbiyyatın olmamasıdır. Bütün bunlan nəzərə alaraq biz ibtidai sinif müəllimlərinə metodiki köməklik göstərmək məqsədilə oxu dərslərində təlimin interaktiv metodlanndan istifadə imkanlan, yollan və formalan barədə kiçik həcmli də olsa bu tədqiqat materialını kitaba (vəsaitə) daxil etməyi vacib hesab edirik. 3.17. Oxu dərslərində interaktiv üsullardan istifadə Qeyd etdiyimiz kimi, interaktiv təlim metodlanndan istifadə etdikdə şagirdlərin son dərəcə fəallaşdıniması təmin olunur. Şagirdlərin fəallaşması isə bir tərəfdən onlann oxu vərdişlərini nizamlayır, müstəqil fikir yürütmək vərdişlərini stimullaşdınr, digər tərəfdən isə onlann ümumi dünyagörüşlərini formalaşdınr. Təhsil islahatına dair direktiv və proqram sənədlərində təlimin təhsilləndirici, inkişafetdirici və tərbiyələndirici inkişafının yerinə yetirilməsi müəllimlərin qarşısında çox mühüm vəzifələr qoyur. Bu vəzifələrin həyata keçirilməsi üçün didaktik mahiyyət kəsb edən interaktiv təlim meto- dlannın 3 əsas istiqamətdə qurulması tələb olunur. 1. Təlim metodlarının həyata keçirilməsi. Bu prosesin üç mərhələsi vardır. Birincisi diaqnostika mərhələsi adlanır. Diaqnostika mərhələsində təlim prosesinin bütün mənfi və müsbət cəhətləri ətraflı öyrənilir və pedaqoji diaqnoz müəyyənləşdirilir. Z iaqoji proqnostika adlanan ikinci mərhələdə hansı 215 yeni təlim üsullarından istifadə edilməsi proqnozlaşdırılır. Sonuncu, korreksiya adlanan mərhələdə isə bütün qüsurlar korrektə edilir, aradan qaldırılır, alman səmərəli nəticələr geniş miqyasda tətbiq olunur. II. Yeni pedaqoji texnologiyanın gücündən istifadə olunması. Bu istiqamət üzrə görülən işlər zamanı sinif müəllimlərinin həyata keçirdiyi fəaliyyət aşağıdakı şəkildə təsnif olunur. 1. Sinif müəlliminin qnostik fəaliyyəti; 2. Sinif müəlliminin layihələndirici fəaliyyəti; 3. Sinif müəlliminin konstruktiv fəaliyyəti; 4. Sinif müəlliminin komunikativ fəaliyyəti; 5. Sinif müəlliminin təşkilatçılıq fəaliyyəti. Bütün bu fəaliyyət istiqamətlərində praktik işin məzmununu qarşıya qoyulmuş məqsədə uyğun olaraq ibtidai sinif şagirdlərinin bilik, bacanq vərdişlərinin və bütövlükdə onların yardımçı fəaliyyətinin formalaşdmiması və onlara nəzarət həyata keçirmək üçün pedaqoji ədəbiyyat kompleksi təşkil edilir. III. interaktiv təlim metodlarından duzgfln istifadə edilməsi. İbtidai siniflərdə hərf, söz və cümlələrlə bağlı bütün kommunikasiyalar canlı danışığın formalaşmasına xidmət edir. Başqa sözlə desək, dərsin xarici mühitlə canlı əlaqəsinin təmin edilməsi onun aktivliyini yüksəldir. Ona görə də haqlı olaraq bir çox sinif müəllimləri, pedaqoqlar interaktiv metoda, interaktiv dərsə və ya interaktiv fəaliyyətə böyük üstünlük verirlər. Əslində bütün bu praktik məqsədlərin məzmunu, «interaktiv» sözü ilə qeyd etdiyimiz kimi, xarici mühitlə canlı əlaqə yaratmaqla təlim prosesinin bütün iştirakçılannın aktivləşdirilməsi başa düşülür. İbtidai siniflərdə interaktiv təlim metodlarından istifadə edilməsinə ona görə üstünlük verilir ki, məhz bu metodun köməkliyi ilə kiçik yaşlı məktəblilərin ilk öncə canlı ünsiyyəti üçün şərait yaranır, danışmağın daha orijinal, daha dinamik fonnası olan dialoji nitqin inkişafı bir qədər önə çəkilir. Təcrübə göstərir ki, ibtidai sinif müəllimləri hələlik dialoji 216 nitqin yalnız bir növündən - sual-cavab növündən istifadə etməklə kifayətlənirlər. Unutmaq olmaz ki, interaktiv təlim metodlannın işçi mexanizmlərinin ampulası çox genişdir. Məhz bu zərurətdən doğan müasir təlim metodlannın üstünlükləri onlann tətbiqini daha zəruri edir. Bu metodlar şagirdlərin təfəkkürünü inkişaf etdirən, onlan düşündürən axtanşlar aparmağa vadar edən metodlardn. Belə təlim metodlannın tətbiqi zamanı şagirdin psixi xüsusiyyətləri, duyğusu, qavrayışı, qabiliyyəti, xarakteri, meyl və maraqlan inkişaf edir. Yeni təlim metodlan müəllimə şagirdlərlə daha səmərəli işləməyə, onlann potensialım aşkara çıxarmağa imkan yaradır. Unutmaq olmaz ki. şagirdin özünəməxsus dünyası, dünyagörüşü, zəngin emosional aləmi, həyata, təbiətə, insanlara baxışı, meylləri, qabiliyyətləri vardır. Uşağın şəxsiyyət olduğunu nəzərə almayan, onu qeyd-şərtsiz təlim- tərbiyə prosesinin bərabər hüquqlu subyekti kimi qəbul etməyən təhsil sistemi müasir, mütərəqqi hesab olıma bilməz. Təcrübə və müşahidələr sübut edir ki, interaktiv təlim metodlan üçün aşağıdakılar daha səciyyəvidir. - müəllimin özünün aktivliyi ilə şagirdin yaradıcı fəallığa cəlb edilməsi; - şagirdin aktiv fəaliyyəti və bu zaman onlara elementar tədqiqatçılıq bacanğının aşılanması; - müəllimin şagirdlə və şagirdin bir-biri ilə əməkdaşlığı; - hərəkətli, süjetli, musiqili didaktik oyun, oyunlardan istifadə, sosial bərabərliyin və psixoloji şəraitin yaradılması; - müəllimin təqdim etdiyi tematik materialın şagirdin yaradıcı təfəkkürünə və milli düşüncə tərzinin formalaşmasına təsir etməsi. İnteraktiv təlim metodlan şagirdlərə aşağıdakı keyfiyyətləri aşılamalıdır: - müstəqil düşünməyi, sərbəst fikir söyləməyi; - öz təcrübəsini və biliyini təhlil etmək qabiliyyətini; - özünüqiymətləndirməyi; - əməkdaşlıq etməyi, başqalan ilə işləməyi bacarmaq. 217 ümumi məqsədə çatmaq üçün işin bölüşdürülməsi; - başqalannı dinləməyi, müxtəlif fikirlərə hörmət etməyi və dözümlü olmağı; - öz fikirlərini arqumentlərlə izah və sübut etməyi; - məntiqi təfəkkürün inkişafını; - birgə həll yollanm müəyyənləşdirməyi və qərar çıxarmağı; Müasir təlim metodlan dərsə qədər hazırlıq prosesində müəllimin, dərsdə isə şagirdlərin fəallığmı tələb edir. Dünya təcrübəsində interaktiv təlim metodlannın bir sıra komponentlərindən istifadə edilməsi də məlumdur. İnteraktiv təlim metodlannın ən apancı komponentlərindən biri olan «dialoq-treninq»dən istifadə edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bir termin kimi dilimizə ingilis dilindən keçən «treninq» sözü «təlim-məşq rejimi» mənasını verir. Bu üsul vasitəsilə şagirdlər daha çox intellektual vərdişlər qazanır, hər hansı mövzu ilə bağlı əsas ideyanı izah etmək bacanğına yiyələnir, analiz-sintez etməyi öyrənir və konsensiuma gəlmək qabiliyyəti qazanır. II sinifdə «Ana» şerini tədris edərkən müəllim: Körpənin həyatına nur səpib, nur ələyən Deyiniz kim olar, kim? Bu yolda öz ömrünü min bir dərdə bələyən Deyiniz kim olar, kim? Yer üzündə sənə ilahi varlıq deyərəm, Tanndan sonra sənə, təkcə sənə baş əyərəm! Qoyulmuş problemlə bağlı müəllim sual verir: - Uşaqlar, sizə oxuduğum parçada söhbət kimdən gedir? (şagirdin cavablan müxtəlif ola bilər, lakin müəllim cavab və fərziyələri lazımi istiqamətə yönəltməlidir). - «Ana» sözü ilə bağlı hansı ifadələr var? - Evdə kim hansı bir işlə məşğul idi: Baba televizora baxır, nənə corab toxuyur, ata qəzet oxuyur, bacım dərslərini hazırlayır, qardaşım isə şəkil çəkir. Eldar öz-özünə fikirləşirdi, bəs ana haradadır? - Uşaqlar, ana harada idi? 218 - Görürsünüz ki, ananın işi çox olur, ana zəhmətinin bəhrəsi elə biz özümüzük. - Qəlbimdə od qaladın, böyütdün əsə-əsə. Ömrə ömür caladın, ömürdən kəsə-kəsə. - Siz bu sözləri necə anlayırsınız? - Bizim ikinci anamız nədir? - Nəyə görə biz Vətəni ikinci ana adlandınnq? - Bu gün biz Ə.Xaqaninin «Ana» şerini öyrənəcəyik. Müəllim şeri ucadan oxuyur (şagirdlər dərsliyə baxıb müəllimi müşayiət edirlər). Ana haqqında fikirlərə biz təkcə bu şerdə rast gəlmirik. Ona görə şeri öyrənməzdən əwəl biz Ö 2 dimüz ana haqqında bildiklərimizi deyəcəyik. Hər qrup ayn tapşınq alacaq, onu yerinə yetirəndən sonra isə sinfə təqdim edəcək. Axırda hər qrup tapşınşlan necə yerinə yetirdikləri barədə məlumat verir. Müəllim onlann cavablannm nəticələrini ümumiləşdirir. Müəllimlər şagirdləri gələcək həyata hazırlamaqla kifayətlənməməli, onun bu gününün, həyatının hər dəqiqəsinin maraqlı qurulmasına çalışmalıdır. Göründüyü kimi, ibtidai siniflərdə interaktiv təlim metodlannm köməyilə təlimin həm təhsilləndirici, həm inkişafetdirici, həm də tərbiyələndirici fimksiyaları özünü daha qabanq şəkildə büruzə verir və interaktiv təlim metodlan buna şərait yaradır. Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|