Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

109 
 
      Respublikamızda  yayılmıĢ  böyük  qaramal  kütləsinin  geniĢ  miqyasda  mədəni  cinslərlə 
yaxĢılaĢdırılması iĢinə yalnız keçmiĢ sovet hakimiyyəti dövründə - 1927-ci ildən baĢlanılmıĢdır  
      1936-cı ildən baĢlayaraq respublikamızda müxtəlif zonalar və rayonlar üzrə yaxĢılaĢdırılan 
qaramal  cinsləri  təsdiq  ediləndən  sonra  ġviĢ  malının  kütləvi  surətdə  artırılması  davam 
etdirilmiĢdir. 
       Respublika ərazisində  yerli  Qafqaz malı  aborogen heyvan sayılmaqla,  az məhsuldar cins 
olmaqla  gec  yetiĢkənlilik  xüsusiyyətlərinə  malik  olmuĢlar.  O  dövrlər  mütəxəssislər  və  dövlət 
rəhbərlərinin  tövsiyəsi  ilə  yerli  qaramalın  məhsuldarlığını  artırmaq  məqsədilə  ġviĢ 
buğalarından istifadə olunmuĢdur. Yerli Qafqaz malını ġviĢ cinsi ilə çarpazlaĢdırmaqda məqsəd 
hər  iki  tərəfin  müsbət  xassələrini  əlveriĢli  Ģəkildə  təcəssüm  etdirən,  daha  yüksək  süd  və  ət 
məhsulu  verən,  iqtisadi    göstəriciləri  əlveriĢli  olan,  habelə  müasir  tələbləri  ödəyən,  yeni  cins 
yaratmaqdan ibarət olmuĢdur.
 
 
       Azərbaycanda yaradılmıĢ müxtəlif nəsil mələzlər süd məhsuldarlığına, südün yağlılığına və 
canlı  kütləsinə  görə  yerli  maldan  fərqlənmələrinə  baxmayaraq  bu  fərq  o  qədər  də  qabarıq 
Ģəkildə  gözə  çarpmır.  Mələzlər  laktasiya  ərzində  müxtəlif  baxım  səviyyəsindən  asılı  olaraq 
məhsul  vermiĢlər.  Azərbaycanda  Qafqaz    qonuru  malının  orta  süd  məhsuldarlığı  qabaqcıl 
təsərrüfatlarda  2100-2600  kq  olmuĢdur.  Dövlət  damazlıq  kitabında  olan  məlumata  əsasən  І 
laktasiyada 2635 kq, ІІ laktasiyada 3042 kq, ІІІ laktasiyada 3223 kq süd vermiĢlər. Bu inəklərin 
südünün yağlılığı müvafiq surətdə 3,93; 3,96; 3,92% olmuĢdur. Ən yüksək yağlılıq  4,49% -ə 
çatır.  Yüksək  bəsləmə  Ģəraitində  inəklər  çox  südvermə  qabiliyyətinə  malik  olurlar.  DiĢi  və 
erkək  cavan  mal  intensiv  surətdə  bəsləndikdə 
canlı  kütləsi  doğularkən  28-29  kq,  6  aylıqda 
145-158  kq,  12  aylıqda  225-240  kq,  18  aylıqda 
330-420  kq  olur.  3  dəfə  və  daha  çox  doğmuĢ 
inəklərin  canlı  kütləsi  təsərrüfatlarda  400-470 
kq,  hətta  550  kq  canlı  kütləyə  çatan  inəklərdə 
olmuĢdur. YaĢlı buğaların canlı kütləsi 700-800 
kq, ayrı-ayrı fərdlərdə isə 900-1000 kq-dır. 
ġəkil-63.Qafqaz qonur malı. 
 
Qafqaz malı dünya maldarlığında cins yaratma prosesində geniĢ istifadə olunmuĢ ġvis 
cinsinin  təsiri  altında  yaradılmıĢdır.  ġvis  malı  çoxlu  miqdarda  müxtəlif  cinslərin  əmələ 
gəlməsinə səbəb olduğundan və bu cinslərin hamısı üçün qonurluq əsas rəng xüsusiyyəti təĢkil 

---

110 
 
etdiyindən ġvis əsaslı mal cinsləri qonur mal adı ilə məĢhurdur. Ölkəmizdə qonur mal qrupuna 
ġvis,  Kostroma,  Lebedin,  Ala-foru,  Qafqaz  malı  daxildir.  Bu  cinslərin  bir-  birinə  sıx  bağlı 
olması bonitrə təlimatında öz əksini tapmıĢdır. 
Qafqaz qonuru konstitusiyası möhkəm olub, çoxunda zərifliklə uyğunlaĢır ki, buda onun südlük 
xassəsinin qüvvətli inkiĢaf etdiyini göstərir.  ġəkil-64. 
Rəngi  qonur,  açıq  və  tünd  qonurdur.  ġvis  malının  xüsusi  əlamətləri:  (belində  ensiz  zolaq, 
ağzının  ətrafında  ağ  haĢiyə  və  s.).  Qafqaz  qonuru  malı  südlük-ətlik  tipli  maldır.  Lakin 
tərkibində südlüyə meyl göstərənləri də vardır. Bədəni mütənasibdir, sümüyü və  əzələsi  yaxĢı 
inkiĢaf etmiĢdir. Azərbaycanda Qafqaz qonur malının orta süd məhsuldarlığı sovxozlarda 2100-
2600  kq,fərdi  təsərrüfatlarda  balanslaĢdırmıĢ  bol  yemləndirmədə  2800-3200  kq  süd  verən 
inəklərdə çoxluq təĢkil edir .  
 
Ən  yüksək  süd  məhsuldarlığı  300  günlük  laktasiyada  9215  kq,  südün  yağlılığı  4  % 
olmuĢ və bu rekord  “Layzar”adlı inək olmuĢdur. Doğulduqda canlı kütləsi doğularkən 28-29 
kq, 6 aylıqda 145-158 kq, 12 aylıqda 225-240 kq, 18 aylıqda 330-420 kq olur. 3 dəfə və daha 
çox doğmuĢ inəklərin canlı kütləsi damazlıq ocaqlarında 550 kq qeydə alınmıĢdır.  
Qafqaz  qonur  malının  ətlik  keyfiyyəti  yüksəkdir.  18-20  aylıq  cavan  mal  otlaq  Ģəraitində 
kökəldilərkən gündəlik artım 794 qrama çatmıĢdır. Qaba Ģirəli və qüvvətli yemlərlə bordaqda 
kökəldilən 2  yaĢlı cavan mal gündə 1000 qr-dan çox artım  verilmiĢdir. Kökəlmə zamanı 1kq 
çəki  artımına  7,66  yem  vahidi  sərf  edilmiĢdir.  Cavan  malın  ətinin  qidalılığı  2368  kaloriyə 
bərəbər olmuĢdur.Qafqaz qonuru cinsin məhsuldarlığını  yüksəltmək məqsədi  ilə  yaxĢılaĢdırıcı 
cins  kimi  Qara-ala  Simmental  HolĢtin  cinsin  buğalardan  istifadə  olunur.  Aparılan 
tədqiqatlardan  aydın  olur  ki,  Qafqaz  qonuru  cinsini            yaxĢılaĢdırmaq  məqsədi  ilə  aparılan 
tədqiqatlarda  mələzlər  Qafqaz  qonuruna  nisbətən  yüksək  böyümə  dinamikasına  malik 
olmuĢlar.Qafqaz  qonuru  mələzlərin  cəmdəyinin  ətlik  xüsusiyyətləri  ətin  morfoloji 
quruluĢlarında 
olan 
üstünlüklərə 
malik 
olmuĢlar. 
Azərbaycanın 
qədim  və  xalq 
seleksiyası  əsasında  yaradılmıĢ  yerli cinslərdən 
biridə  Qırmızı  Qazax  malıdır.  Rəngi  qızılı 
qırmızı,bəzəndə tünd qırmızıdır. Qırmızı Qazax 
malı  möhkəm  konstitusiyalı,mütanasib  gövdə 
quruluĢuna,  normal  yelin  formasına  malik 
olmaqla,  çətin  idlim  Ģəraitinə  dözümlülüyü  və 
normal bala verməsi ilə fərqlənir.                                                      ġəkil-64.Qırmızı qazax malı 

---

111 
 
ġətin doğuĢ halları az təsadüf olunur. Laktasiya  ərzində inəklərin süd məhsuldarlığı 1900-2000 
kq,  südünün  yağlılığı  isə  orta  hesabla  4,2-4,6  %-olur.  Canlı  kütləsi  inəklərdə  380-400  kq, 
buğalarda isə 450- 500 kq olur. Cavan mallarda təmiz ət çıxarı 50%-dən çoxdur. Qırmızı Qazax 
malı Akstafa, Qazax, Tovuz və Gədəbəy rayonların fermer təsərrüfatlarında rast gəlinir.  
Ə T L İ K   C İ N S L Ə R 
 
  Hereford  cinsi.  Bu  cins  dünyanın  bir cox ölkələrində,   uxususən ABġ, Kanada, Argentina, 
Uruqva,  Braziliya,  Yeni  Zilandiya,  Avstraliya  və  s.    ölkələrdə  geniĢ  yayılmıĢdır.  Hereford 
cinsinin rəngi qırmızı, baĢı döĢü, ayaqları və quyruğu isə ağ rənglidir. Bu cinsin üzərində XVI 
əsrdə cidi iĢləmiĢ zavodcular Tomkins, Xjujec qardaĢları, Qalje, Piris və Çefferis olmuĢdur. 
      Cinsin damazlıq kitabı 1846-ci ildə nəĢr edilmiĢdi.           Damazlıq kitabının 15-ci cilidi 
nəĢr  olunmuĢ  və  bu  zamandan  baĢlayaraq  kitab  “qapalı”  elan  edilmiĢdi.  Yeni  kitabın  sonrakı 
cilidlərinə  yalnız  əvvəlki  cilidlərdə  qeyd  olunmuĢ  valdeyinlərdən  törəyənlər  yazıla  bilərdi. 
Törədicilərin cəkisi orta hesabla 850kq olmaqla 760-1100 kq arasında tərəddüd edir. Ġnəklər isə 
550-600kq cəkidə olurlar.  
    Canlı  kütlə  yeni  doğulduqda  erkəklərdə  33,3-36,1kq  diĢilərdə  31-33,6kq  anadan  ayrıldıqda 
6-7 aylıqda otlaqda saxlanma Ģaratidə erkəklərdə 189,9 kq diĢilərdə 169,3kq axtalarda 168,1kq 
olur.  Damazlıq  təsərrüfatlarda  yaxĢı  bəslənmiĢ  cavanlar  anadan  ayrıldıqda  200  kq  və  artıq 
cəkidə  olurlar.  Bu  cins  tezyetiĢən  olmaqla  onlarda  yemi  məhsula  ödəmə  qabiliyəti  yüksəkdir. 
Seçib-taylaĢdırma  ətlik  istiqamətində  aparıldığından  bu  istisaxlaĢmıĢ  ətlik  cinslər  icərisində 
görkəmli  yer  tutmuĢdur.  Bu  mal  ümumiyətlə  az  tələbkardır  olduqca  davamlıdır  ən  müxtəlif 
iqlimlə  və  yem  Ģaratinə  uyğunlaĢa  bilir  uzun  mütdət 
otlaqda qalır vərəmə tutulmur. Bununla belə uzun yola 
yaxĢı davam gətirir quraq iqlimli otlaqlarda kökəlir. 
        Heyvanlar  möhkəm  konstitusiyaya  ətlik  xüsuyətə 
malik  olan  forma  və  düzgün  durluĢlu  ayaqlarla 
fərqlənirlər.  Bu  mal  yaxĢı  mühitə  uyğunlaĢmaqla  qaba 
yemlərdən yüksək səviyədə istifadə edir. 
   Hereford  malı  yüksək  ət  keyfiyyəti  ilə  xarakterizə 
olunur.  Kəsim  cıxarı  orta  hesabla  60-65%  arasında 
tərəddüd edir. Ət mərmərvari və naziklifli incə olmaqla 
yanaĢı yaxĢı dadı və iyi vardı.  
      Hereford  malı  südlük  və  südlüy-ətlik  cinslər  ilə 
carpazlaĢdıqda  mələzlər  yüksək  ət  keyfiyətinə  malik 
olmaqla yanaĢı onlarda canlı kütlə yüksək olur.  
ġəkil-65.hereford cinsin inək və buğası. 
Aberdin- anqus cinsi.  Bu cinsin vətəni ġotlandiyanın Ģimal-Ģərq hissəsində yerləĢmiĢ aberdin-
anqus  və  Banf  qraflıqlarıdır.  Bu  cins  xarici  mühitə  yaxĢı  uyğunlaĢan  yemlərdən  səmərəli 
istifadə  edən  bala  ölümü  az  olan  yüksək  ətlik  keyfiyətinə  malik  olan  hazırda  dünyanın  hər 

---