Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

112 
 
yerinə  geniĢ  yayılmıĢ  ətlik  mal  cinsidir.  Tarixi  məlumatdan  və  arxeoloji  qazıntılardan  tapılan 
qalıqların  öyrənilməsi  nəticəsində  müəyyən  edilmiĢdir  ki,  1523-çü  ildə  ġotlandiyanın  bu 
hissəsində iki müstəqil dəstədən ibarət olan qara rəngli buynuzsuz mal yetiĢdirilmiĢdir. Bunlar 
“aberdinlər”  və “anquslar” idi. 1775-ci ildə qara buynuzsuz malın yetiĢdirilməsinə ciddi diqqət 
yetiĢdirilmiĢdir.  Bu  mal  üzərində  damazlıq  üzərində  iĢini  təĢkil  edən  ilk  mal  zavodcusu 
X.Uotson olmuĢdur. 1815-ci ildən baĢlayaraq Uotson öz naxırlarında qohumluqda yetiĢdirməni 
tətbiq  etməyə  baĢlayır  və  kəskin  secmə  aparmaqla  heyvanlarda  tezyetiĢkənlik,  ətlik,  yüksək 
kəsim cıxarı kimi keyfiyətləri inkiĢaf etdirir. 
            Heyvanlar  əsasən  qara  rəngli  ABġ-da  isə  qırmızı  rənglisi  var,  buynuzsuzdur.  BaĢqa 
cinslərlə  carpazlaĢdırıldıqda  öz  irsi  buynuzsuzluq  əlamətini  yaxĢı  kecirir.  BaĢqa  ətlik  cinslərə 
nisbətən bu cins xırda hesab olunur. YaĢlı cöngələr 700-800kq, inəklər 500-600kq doğulduqda 
diĢilər 27 kq erkəklər 29 kq olurlar. Aberdin-anqus malının cəmdəyi zəif yağ təbəqəsi ilə örtülü 
olur  hissəsi  isə  mərmərvari  olur.  Kəsim  cıxarı  70%-ə  catır.  Heyvan  cox  tez  yetiĢkəndir  15 
aylıqda  canlı kütləsi  400kq və cox olur. ABġ-da bir illik erkəklər, xususi bəslənmə Ģəratində 
orta  hesabla  460,8  kq  canlı  kütləyə  catmıĢlar.  Bəzən  bunların  cıkisi  437-509  kq  arasında 
tərəddüd edir. 
      100  baĢ  inəkdən  azı  95,4  bala  alınır.  Onların  hamsının  anadan  ayrıldıqda  208  günlükdə 
canlı kütləsi 203 kq-a catır, sutkalıq cəki artımı 798q olur. 
          Rusiyaya  bu  cins  1900-cü  illərdə  kiçik  bir  qurup  halında  gətirilmiĢdir.  Ġlk  aberdinlər, 
Voronej  quberniyasının  mülkədar  təsərüfatlarına    gətrilmiĢ  lakin,  ətrafdalı  maldarlığa  təsir 
göstərə bilməmiĢdir. 
         Aberdin-anqus  malı  keçmiĢ  sovetlər  birliyinə  1932-ci  ildə  gətirilmiĢdir.  Bu  zaman  cəmi 
12 baĢ buğa və 8 baĢ düyə gətirilmiĢdir. 18 aylıqda ikən bunların orta canlı kütləsi 395 kq /360-
460/  idi.  Sovet  Ġttifaqının  cənub-Ģərq  rayonları  Ģəratində  bu  qurupa  daxil  olan  inəklərin  5 
yaĢında  canlı  kütləsi  572-752  kq  arasında  tərəddüd  edir,  2-ci  dəfə  gətirilmiĢ  bu  cins  mal 
bolqaqrad  vilayətindəki  “Paris  Kommunası”  mal  zavoduna  verilmiĢdir.  Buğaların  cəkisi  19 
aylıqda  orta  hesabla  442  kq  (420-550  kq)  idi.  Yeni  təbbi-iqtisadi  Ģəraiddə  törədici  buğaların 
canlı  kütləsi  orta  hesabla  815  /750-885/  kq-a  catmıĢdı. 
YaĢlı diĢi malın cəkisi 570 /505-620/ kq olur. Üçüncü dəfə 
gətirilmiĢ  22  aylıq  buğalar  orta  hesabla  530  kq  cəkiyə 
malik idilər. 
    Bu  cinsin  malları  respubilkamıza  1970-ci  illərin 
əvvəllərində  gətirilmiĢ  müəyyən  qədər  təmizlikdə 
yetiĢdirilmiĢ  və  ətlik  istiqamətli  təsərrüfatlarıda  Qafqaz- 
qonur  malı  ilə  kütləvi  sürətdə  carpazlaĢdırılmıĢdır. 
Aberdin-anqus malın əsasən Quba, Lerik, Qubadlı, ġamaxı, 
Yardımlı  rayonlarının  ətlik  maldarlıq  təsərrüfatlarında 
cəmləĢdirilmiĢdir.  Aberdin-anqus  cinsinin  bir-birindən 
fərqlənən  2  iri  və  xırda  tipi  mövcuddur.  1-ci  tipi  iri 
olmaqla bədəni    yaxĢı inkiĢaflı və uzun ayaqlarıdır.  
 ġəkil-66.Aberdin-anqus cinsin buğa və inəyi.  

---

113 
 
 
Ġntenisiv  bəslənmə  və  kökəltmədə  cavanlardan  15-18  aylıq  yaĢda  yaxĢı  cəmdək  alınır.  Orta 
yemləmə səviyyəsində 3000 yem vahidi sərf etməklə 18 aylıqda onlardan 275 kq cəmdək əldə 
edilir.  Kəsim  cıxarı  67,7%  olur.  Cəmdəyin  69,9%-i  yağ,  13,4%-i  sümükdən  ibarətdir.  Zulal 
yağla  1:1  nisbətində  olur.  Yüksək  yemlə  Ģaratində  1  kq  cəki  artımına  7-7,3  yem  vahidi  sərf 
olunur. 
      Aberdin-anqus cinsinin törədiciləri baĢqa cinslərə carpazlaĢdırıldıqda yüksək ətlik mələzlər 
alınır. Aberdin-anqus cinsinin törədicisi xolmoqor, qara-ala, jaroslav, qırmızı səhra cinsləri ilə 
carpazlaĢdırıldıqda  alınan mələzlər doğulduqda cox az canlı kütlədə olurlar, ancaq yüksək tez 
yetiĢkənliyə  malikdirlər.  15  aylıqda  kəsildikdə  yüksək  keyfiyyətli  ət  məhsuldarlığına  malik 
olurlar.  Mələzlərin  canlı  kütləsi  bu  yaĢda  ana  tərəfi  valdeyinlərinin  canlı  kütləsindən  5-10% 
kəsim  cıxarı  1,5-2,3%,  1  və  2  növ  ət  12,3-13,0%  yuxarı  olur.Azərbaycana  gətirilmiĢ  aberdin-
anqus  törədiciləri  yerli  cinslər  ilə  çarpazlaĢdırıldıqda  alınmıĢ  mələzlər  yüksək  böyümə 
xüsusiyyətləri, tezyetiĢkənlik, yüksək ət və kəsim Ģıxarı ilə fərqlənmiĢlər. 
   Şorthorn cinsi. Bu cins öz gövdəsinin iriliyinə görə bir cox ölkələrdə, xususən ABġ-da geniĢ 
yayılmıĢdır. Cəki artımı ücün sərf olunan yemə görə hereford və aberdin-anqus cinsi ġorthorn 
cinsinə nisbətən cox tələbkardır.  
    Onun əjdadı kec yetiĢən, aĢağı məhsulu, gobud qurluĢlu yerli tissa malına bağlıdır. Bu malın 
yaradılmasında  carlaz  və  Robert  Kollinqlər,  zavodculardan  Vets,  Buss  və  baĢqaları  görkəmli 
rol oynamıĢlar.  
  Ġlk  dəfə  bu  mal  voronej  vilayətində  yayılmıĢ  və  yerli  mal  ilə  carpazlaĢdırılmıĢdır.  Nəticədə 
hazırda  yetiĢdirilməsi  davam  etdirilən  ġorthornulanmıĢ  böyük  mal  qurupu  yaradılmıĢdır.  Bu 
mal  ağ  rəngdə  tünd  qırmızı  rəngə  qədər  müxtəlif  örtüklərdə  olur.  Heyvanlar  buynuzlu  və 
buynuzsuz olur. Ədəbiyyat  məlumatlarına  görə törədicilər 800-dən 1100  kq-a  qədər və daha 
yüksək cəkidə olurlar. YaĢlı ana inəklərin cəkisi adətən 500-600 kq-dır Orta kəsim cıxarı 65% 
və  yuxarı  olur.  Anadan  ayrılmıĢ  7  aylıq  cavanlar  orta  yemləmə  Ģaratində  148,5  kq  cəkidə  
yüksək yemləmə Ģəratində 173 kq cəkidə olur. Hazırda bu cinsin Qazax kalımık və sibir malları 
ilə  carpazlaĢdırılması  nəticəsində  ətlik-südlük  istiqamətli  böyük  kütlə  yaradılmıĢdır.  Bu  mal 
yüksək  süd  məhsuldarlığına  və  ətlik  kefiyəti  ilə  xaraqterizə  olunur.  Ətlik  Ģothorun  malın  süd 
məhsurldarlığı kifayət qədər yüksəkdir. Orta illik safım 2000-2500 kq, südün yağlığın isə 3,9-
4,0%-dir. 
Axtalar 
köklənmədən 
sonra 
60%-ə 
qədər 
kəsim 
cıxarı 
verillər.                                  
ġəkil-67. Qırmızı və ağ rəngli Ģorthorn    buğaları 

---