Azərbaycan respublikasi prezidenti yaninda döVLƏT İdarəSİNİn akademiyasi abduləli abdullayev malik səLİmov müqayiSƏLİ İNZİbati HÜquq

xahişnamələrə qarşı çıxmağa cəhd göstərir və belə hallarda parlamentdə 
əksəriyyət qərarlar rədd edilir. Məhkəmə hakimiyyəti də buna eyni cür 
yanaşmış,  o  cümlədən  aktın  qanuni  qüvvəyə  minməsinin  pərdəli 
formasını  -  sənədin  yenidən  rəsmiləşdirilməsinin  parlamentin  nəzərinə 
çatdırılmasım  qanunauyğun  hal  kimi  qəbul  etmişdir.  Buna  görə  də 
Konstitusiya  Şurası  özünün  22  iyul,  1980-ci  il  tarixli  qərarında  bu  cür 
praktikanın  həyata  keçirilməsinə  məhdudiyyətlər  müəyyənləşdirmişdir. 
Bu hallarda aktın ləğv edilməsindən nəticə çıxarmadığına görə hakmiyyət 
orqanları cərimə ödəməyi administrasiyaya bir vəzifə olaraq tapşırır. 
Digər  vasitə  məhkəmənin  müdaxiləsi  ilə  başa  çatır.  Hakimlər 
uzun  müddət  özlərinin  ləğv  etdikləri  aktların  nəticələrinə  tam  laqeyd 
yanaşırdılar. 1963-cü ildə qəbul olunmuş dekretə əsasən Dövlət Şurasının 
orqanı  olan  hesabat-tədqiqat  komissiyası,  akt  icra  edilmədiyi  halda 
administrasiyaya təsir göstərmək hüququna malikdir. Aktın ləğv edilməsi 
və  idarəetmə  orqanının  bu  barədə  mövqeləri  haqqında  faktları 
aşkarlamaqla həmin komissiya bu sahədə daha irəli yerlərdə olmuşdur. 
1973-cü  ildə  hesabat-tədqiqat  komissiyası  öz  fəaliyyəti  haqqında 
hesabatları dərc etdirir, aktların məhkəmə qaydasında ləğv edilməsindən 
nəticə  çıxarmayan  idarəetmə  orqanları  həmin  hesabatlar  çərçivəsində 
müəyyən dərəcədə rüsvay edilmişdir. Öz təsir forması etibarilə maliyyə 
sahəsində  sui-istifadə  halları  ilə  əlaqədar  qəbul  edilən  sanksiya  barədə 
hesablayıcı  palatanın  məruzələrində  onlara  xəbərdarlıq  edilir.  Digər 
tərəfdən,  qanunsuz  aktın  məhkəmə  qaydasında  ləğv  edilməsi  barədə 
məlumatlarda  ləğv  olunmuş  akt  haqqında  qeyd  edilir  və  bununla  da 
vətəndaşlar  qanunsuz  aktın  ləğvi  barədə  mətbuatdan  məlumat  əldə 
edirlər. Buna görə də 1974-cü ilin əvvəlindən etibarən «Rəsmi xəbərlər» 
də dərc olnunan aktlarla əlaqədar bu cür qayda müəyyənləşdirilmişdir. 
Nəhayət, 16 iyul, 1980-ci il tarixli qanuna əsasən, Dövlət Şurası 
«inzibati  məhkəmə  tərəfindən  qəbul  edilmiş  qərar  icra  oldunmadığı 
halda»  ümumi  hüquq  üzrə  hüquqi şəxslərə  qarşı  məcburetmə  tədbirləri 
tətbiq etməklə, gündəlik pensiyalar müəyyən etmək hüququ qazanmışdır. 
Söhbət  mövcud  olmayan  aktlarda  qanunçuluqla  əlaqədar  olaraq 
müstəsna  hallarda  tətbiq  edilən  sanksiyalardan  gedir.  Aktın  mövcud 
olmaması anlayışında maddi və hüquqi cəhətləri bir-birinə qarışdırmaq 
məqsədə müvafiq hesab edilmir. Maddi mənada mövcud olmamaq yalnız 
aktın həqiqətən qəbul edilib və ya edilməməsi məsələsinə toxunur. Nəticə 
etibarilə bu, arxiv materialları ilə yoxlanılır və yaxud başqa yollarla sübut 
edilir. 
151 

---

Lakin bizi aktın hansı dərəcədə hüquqi mənada mövcud olmaması 
maraqlandırır. Söhbət o aktdan gedir ki, əslində o, artıq qəbul edilmişdir, 
lakin  onun  qeyri-qanuniliyi  o  dərəcədədir  ki,  onun  etibarsız  hesab 
edilməsi  kifayət  deyil,  ümumiyyətlə,  onun  mövcud  olmaması  lazımdır. 
Bu nəzəriyyə yalnız məhkəmə praktikasına əsaslanır: belə aktların tətbiq 
rejimini və onun şamil edilmə dairəsini məhz məhkəmə müəyyənləşdirir. 
Mövcud  olmayan  və  etibarsız  sayılan  aktlar  arasındakı  fərq  ilk 
baxışda formal fərqdir. Dövlət Şurası aktı qanunsuz sayıb onu ləğv etmək 
əvəzinə mövcud olmamış hesab edir. Aktda qeyd edilir ki, «etibarsızdır 
və nəticəsi yoxdur», yaxud o, «etibarsızdır və heç vaxt olmamışdır». Bu o 
deməkdir ki, Dövlət Şurası aktı nəinki mənasız hesab edir, həm də ondan 
istifadə  edilməsini  əsassız  sayır,  yəni  mövcud  olmayan  akt  kimi  hesab 
edir. 
Digər tərəfdən, göstərilən bu anlayışlar arasında mahiyyətcə fərq 
vardır.  Təbii  ki,  «mövcud  olmayan  akt»  anlayışı  hüquqi  mənada  tam 
uğurlu  deyil,  çünki  mövcud  olmayan  aktlar  hər  halda  mövcud  olur. 
Deməli,  onların  olmamasının  müəyyən  dərəcədə  hüquqi  mənada 
aydınlaşdırılması  məqsədə müvafiqdir.  Belə  müəyyənləşdirməni  sadəcə 
olaraq, etibarsız hesab etmək səmərəli olardı. Mövcud olmayan aktın (bir 
dəfə  tətbiq  edilən  aktlar  da  daxil  olmaqla)  qanunsuz  olmasına  görə 
istənilən vaxt və istənilən səbəbdən ona istinad etmək olar: administrasiya 
bunların  icrasından  istədiyi  vaxt  da  boyun  qaçıra  bilər,  belə  hallarda 
şikayətlər  məhkəməyə  istənilən  vaxt  verilə  bilər.  Başqa  sözlə,  mövcud 
olmayan  aktlar,  məqsədlərindən  asılı  olmayaraq,  hüquqi  normalar 
yaratmayan aktlar hesab edilir. 
Beləliklə,  məhkəmə  orqanları  mövcud  olmayan  aktlar 
məsələsində  tərəzinin  gözünü  qanuni  vəziyyətləri  qanunsuzluğun 
qarşısının alınmasına tərəf əyirlər. 
Mənasız  və  mövcud  olmayan  aktların  siyahısı  məhkəmə 
instansiyaları  tərəfindən  müəyyən  edilməyən  formada  hazırlanmışdır. 
Rejimin  nə  qədər  dəqiq  müəyyənləşdirildiyi,  təsnifatın  özünün  nə 
dərəcədə  qeyri-dəqiq  olduğu  aşağıda  göstərilənlərlə  nümayiş  etdirilir: 
təhlil  üçün  qulluqçulara  aid  edilən  iki  əsas  nəzərdə  tutulan  tədbirləri 
götürək. Sonra isə vəzifəyə formal şəkildə təyinat verək. Bu tədbirlərin 
nəticəsində o, həmin vəzifəni tutmur və müvafiq funksiyaları icra edir. 
Əgər  o,  qanunsuz  aktlara  əsasən  belə  vəzifəni  tutarsa  və  funksiyalannı 
icra edərsə, bununla o, cinayət törətmiş olur. 
Fransada  qulluqçular  üçün  son  yaş  həddi  məhdudlaşdırılmışdır; 
vəzifəli  şəxs  özunun  son  yaş  həddinə  çatdığı  gün  öz  funksiyalarının 
icrasını dayandırmalıdır. Belə olduğu hallarda administrasiya 
152 

---

onun  işdə  qalıb  işləməsini  münasib  sayarsa,  onda  administrasiya  və 
məmur arasında xüsusi razılaşma əldə edilir, məmur işdə qalır, öz xidməti 
vəzifələrinin  icrasını  davam  etdirir,  çünki  müdiriyyət  onun  iş 
keyfiyyətlərini  nəzərə  alaraq  xidmətdə  saxlayır.  Lakin  bu  halda  qəbul 
edilən qərarın motivlərindən asılı olmayaraq, qərar özü mövcud olmayan 
akt hesab edilir. 
Bu cür tədbirlər nəinki qanunsuzdur, həm də mənasızdır, ona görə 
ki, bunlar məmur üçün heç bir hüquqi məna kəsb etmir. 
İcra hüququ ilə əlaqədar olaraq administrasiyanın özbaşınalığı iki 
formada müşahidə edilir. Birincisi, aktın maddi mənada icrasından ibarət 
özbaşınalıq və ikincisi isə aktın tərtib edilməsinə aid edilən özbaşınalıq. 
İdarəetmə  qərarları  mülkiyyət  hüququnu  pozduqda,  yaxud  əsas 
azadlıqlara  toxunduqda  və  bu  zaman  inzibati  hakimiyyətlə  heç  bir 
qarşılıqlı əlaqəsi olmadıqda, həmin qərar özbaşınalıq xarakteri daşıyır: o, 
eyni zamanda mövcud olmayan akt hesab edilir, aktın mənasızlığı faktı 
isə istər inzibati məhkəmə, istərsə də ümumi məhkəmələr tərəfindən ləğv 
edilir.
 
Məhkəmə  səlahiyyətlərinin  ciddi  şəkildə  pozulması  ondan 
ibarətdir  ki,  hakimlər  öz  üstün  hüquqlarının  və  səlahiyyətlərinin 
müdafiəsinə, o cümlədən icra hakimiyyətinin qəsdlərindən qorunmasına 
həmişə  diqqətli  olurlar.  Bunları  daha  səmərəli  şəkildə  icra  etmək  üçün 
məhkəmə  hakimiyyəti,  bəzi  hallarda  aktlann  mənasızlığı  nəzəriyyəsini 
tətbiq edir. 
Mənasızlıq motivlərinə görə aktlardan şikayət verilməsi qaydası 
və  onların  ləğv  olunması  proseduru,  yalnız  məhkəmənin  hüquqları 
çərçivəsində tətbiq 
edilir.34
 
Rozan-Jirardın  işində  söhbət,  Qvadelupadakı  Mul  kommuna- 
smda keçirilmiş bələdiyyə seçkilərindən gedirdi. Həmin seçkilər zamanı 
bəzi  münaqişələr  olmuş,  nəticədə  isə  bələdiyyə  seçkilərində 
kommunistlər  qalib  gəlmişdilər.  Seçkilərin  gedişində  baş  vermiş 
münaqişələrə istinad edən, əslində isə onların nəticələrindən narazılığını 
bildirən prefekt, öz qərarı ilə bu nəticələri ləğv etmişdi. Dövlət Şurası isə 
müəyyən  etdi  ki,  prefektin  məsələyə  müdaxiləsi  mənasız  akt  kimi 
qiymətləndirilməlidir. Dövlət Şurası belə hesab etdi ki, idarəetmə orqanı 
seçkilər üzrə komissiyanın səlahiyyətlərindən istifadə etmiş, nəticədə isə 
mövcud olmayan akt qəbul etmişdir. Ona görə də o, aktın özünü «etibarsız 
və mövcud olmamış» akt hesab etmişdir. 
33 Münaqişələr üzrə Tribunalın Kiqonun işinə dair 27 iyun, 1966-jı il tarixli qəran. 
3'* Dövlət Şurasının Rozan-Jirardın işinə dair 31 may, 1957-ji il tarixli qəran. 
153 

---