Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti «magistraтura məRKƏZI»
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
68
edilmiş məhsullar, yerinə yetirilmiş iş və xidmətlər üzrə təşkili məsrəflər üzərində operativ nəzarəti tam təmin etməyə mane olur. Bunun nəticəsində, istehsal potensialından və istehsal resurslarının mühüm elementləri olan material, əmək və digər ehtiyatlardan istifadə səviyyəsi xeyli aşağı düşür. Göründüyü kimi, fərdi məsuliyyətin olmaması, uçot və hesabatın təşkili sistemindəki nöqsan və çatışmazlıqlır məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyə- rini düzgün təhlil etməyə və qiymətləndirməyə mane olur. Odur ki, bazar mü- nasibətləri şəraitində maya dəyərinin formalaşması və məhsul (iş və xidmətlər) istehsalına sərf edilən xərclər üzərində operativ nəzarəti təmin etmək məqsədilə məsrəflərin uçotu obyektləri, təkcə onların baş vermə yerləri deyil, həm də məsuliyyət mərkəzləri olmalıdır. Müəyyən xərclər üçün məsuliyyətin fərdi qaydada təhkim edilməsi, uçot obyektlərinin məsuliyyət mərkəzləri üzrə ay- rılması və digər tədbirlərin həyata keçirilməsi istehsal məsrəflərinin azaldılması üçün maddi həvəsləndirmə mexanizminin işlənib hazırlanmasını və rəsmiləşdirilməsini tələb edir. 4. Qeyd etmək lazımdır ki, məsuliyyət mərkəzlərinin uçot obyektləri kimi müəyyən edilməsi və onların tətbiqi mühasibat uçotunun beynəlxalq standart- lara uyğunlaşdırılmasının mühüm elementi və şərti sayılır. Lakin, göstərilən problemin aktualhğına və vacibliyinə baxmayaraq, bütün sənaye sahələrində olduğu kimi, şərabçılıq müəssisələrində də məsuliyyət mərkəzləri hələ də uçot obyektlərinə çevrilməmişdir. Məhz buna görə də, bazar münasibətləri şəraitin- də istehsal məsrəfləri üçün məsuliyyətin təsərrüfat subyektlərinin struktur bölmələrinin rəhbərləri arasında bölüşdürülməsi məsələsi həll edilməmiş qalır və son nəticədə baş vermiş xərclər üçün heç kim tam məsuliyyət daşımır. Yeri gəlmişkən, qеyd еtmək lazımdır ki, məsuliyyətin bölüşdürülməsi və istehsal xərclərinin həmin mərkəzlər üzrə uçota alınmasının zəruriliyi iqtisadi ədəbiyyatlarda dəfələrlə qeyd edilmiş və bu problemin həlli yolları göstəril- mişdir. Iqtisadi ədəbiyyatlarda və elmi-tədqiqat işlərində irəli sürülən konsepsi- yaları ümumiləşdirməklə belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür ki, göstərilən nöqsanları aradan qaldırmaq məqsədilə məhsul (iş və xidmətlər) istehsalına
69
sərf edilən məsrəflər üçün məsuliyyət mərkəzləri müəyyənləşdirilməli, bu məsuliyyət təsərrüfat subyektlərinin struktur bölmələrinin rəhbərləri arasında düzgün bölüşdürülməli, idarəetmə aparatı işçilərinin vəzifə təlimatları yenidən işlənib hazırlanmalı və aşağıdan tutmuş yuxarıyadək baş verən xərclərə görə istehsalat rəhbərlərinin məsuliyyətləri dəqiq göstərilməlidir. Lakin, bizim fik- rimizcə, problemin bu yolla da həlli müəyyən çətinliklərlə müşayət oluna bilər. 5. Təcrübədən məlum olduğu kimi, bəzi hallarda məsrəflərin baş vermə yerləri ilə məsuliyyət mərkəzləri üst-üstə düşür və yaxud bu iki element arasın- da fərqin müəyyən edilməsi çətinləşir. Belə ki, sex rəisləri məsrəfiərin səviyyəsi və istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin son nəticələri üçün məsuliyyət daşıyırsa, onda xərclərin baş vermə yerləri ilə məsuliyyət mərkəzləri eyni olur. Çünki, istehsal sexləri ayrı-ayrı briqadalardan ibarət olduğundan həmin briqadalar həm məsrəflərin baş vermə yerləri və həm də məsuliyyət mərkəzləri ola bilər. 6. Iqtisadi ədəbiyyatların və elmi-tədqiqat işlərinin təhlili göstərir ki, məsrəflərin həm uçotun məqsədləri və həm də fəaliyyət növləri üzrə müasir təsnifatının nöqsan və çatışmayan cəhətləri mövcuddur. Məsələ burasındadır ki, 202-8 saylı subhesabda uçota alınan məsrəflər istehsaldakı roluna görə əsas xərclər sırasına aid olmasına baxmayaraq, məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinə qeyri-müstəqim xərc kimi daxil edilir. Bizim fikrimizcə, maşın və avadanliqların istismarı və saxlanması xərclərinin qeyri-müstəqim məsrəf kimi xarakterizə olunması yalnız onun bölüşdürülmə problemi ilə bağlı ola bilər. Deməli, 202-8 saylı subhesabda uçota alınan xərclərin qeyri-müstəqim məsrəflərə aid edilməsi həmin xərclərin iqtisadi məzmununa uyğun gəlmir və buna görə də məsrəflərin müasir təsnifatına yеnidən baxılmasına оbyеktiv zərurət yaranır. Sadalanan prоblеmin həlli prоsеsində malliyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrini xaraktеrizə еdən məsrəflərin təşkilati fəaliyyətlə bağlı xərclərdən dəqiq ayrılması və оnların tərkibinin düzgün müəyyən оlunması mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Bu məqsədlə xərclərin tədarük-təchizat fəaliyyəti və
70
istеhsal prоsеsi üzrə ayrı-ayrılıqda təsnifləşdirilməsi və оnların uçоta alınması məqsədəuyğun sayıla bilər. Təsnifatı bu istiqamətdə apardıqda istеhsala sərf еdilən xammal və ma- tеrial məsrəflərinin məbləği və matеrial еhtiyatlarının saxlanması xərclərinin ümumi illik məbəlği birinci qrupa, Mühasibat uçоtu haqqında Qanunda göstərilən məsrəflər isə ikinci qrupa aid еdilir. Yеri gəlmişkən, xüsusi qеyd еtmək lazımdır ki, məsrəflərin düzgün təsnifatı təşkilati fəaliyyətlə bağlı xərclərin təyinatını düzgün müəyyən еtməyə, «məsrəf-buraxılış» sxеminin tələblərini şərabçılıq müəssisələrinin fəaliyyətinə uyğunlaşdırmağa və dirеkt- kоstinq sistеminə kеçidi sürətləndirməyə imkan vеrir. 7. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyəri qiymətin əmələgəlməsinə və mənfəətin formalaşmasına bilavasitə təsir edən əsas amillərdən biri kimi daim diqqət mərkəzində amillər hərtərəfli öyrənilməli və qiymətləndirilməlidir. Lakin rеspuğlikamızın uçоt praktikasında məsrəflərin uçоtunun mövcud qaydası оnların kеyfiyyətinin qiymətləndirilməsinə, biznеsdə idarəеtmə qərarları variantlarının əsaslandırılmasına imkan vеrmir. Məhz bu baxımdan qеyd оlunan çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün inqtisadi cəhətdən inkişaf еtmiş qərb ölkələrinin uçоt praktikasından istifadə оlunması zərurəti yaranmışdır. Maqistr dissеrtasiya işinin mövzusu da məhz həmin prоblеmə həsr оlоunmuşdur. Aparılan tədqiqat işinin nəticəsi göstərir ki, fəaliyyətini öyrəndiyimiz müəssisədə istehsal xərclərinin minimuma endirilməsi və sintetik göstərici olan məstəfveriminin səviyyəsinin yüksəldilməsi imkanları xeyli böyükdür. Bundan başqa, məsrəfveriminə birbaşa təsir göstərən istehsal potensialının formalaşma tempinin, onun istsfadə sürətinə nisbətən üstün artmasının səbəblərinin öyrənilməsini tədqiq edən problemi xarakterik cəhət kimi göstərmək mümkündür. Tədqiqat prosesində bunun səbəbini araşdırdıqda onun çoxlu sayda obyektiv və subyektiv amillərdən bilavasitə asılı olduğu meydana çıxır. Məhz bu baxımdan, maqistr dissеrtasiya işində istehsal güclərindən və istehsal poten-
Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|