Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti «magistraтura məRKƏZI»

71 

 

sialından  istifadə  probleminə  iki  meyardan  və  ya  iki  aspektdən  yanaşılır. 

Bunlardan  birincisi,  müəyyən  hədd  daxilində  istehsal  potensialının  səfərbər 

edilmə  dərəcəsi,  ikinci  isə,  qeyd  olunan  prosesin  həyata  keçirilməsi  üçun 

yaranan  şəraitin  səviyyəsidir.  Ona  görə  də,  tədqiqat  prosesində  istehsal  poten-

sialının  səfərbər  edilməsi  məsələsi  şərabçılıq  müəssisələrində  xərclərin  uçotu 

və təhlili problemi ilə yanaşı və onunla qarşılıqlı əlaqədə öyrənilir.  

Araşdırmanın  gedişində  bu  problemə  tənqidi  yanaşılır  və  istehsal 

məsrəfləri  ilə  potensialın  səfərbər  edilməsi  imkanları  arasındakı  funksional 

əlaqənin xarakteri müəyyənləşdirilir. Aparılan tədqiqat işləri göstərir ki, müəy-

yən  bir  hədd  və  ya  interval  daxilində  məsrəfverimi  göstəricisinin  səviyyəsinin 

yüksəlməsinə  baxmayaraq,  sonrakı  mərhələdə  artım  baş  vermir.  Belə  bir 

şəraitdə, müəssisələrdə istehsal məsrəfləri qeyri-məhsuldar xərclərə çevrilir. 

8. Iqtisadi  ədəbiyyatların  müqayisəli  təhlili  məsrəfveriminin  müəyyən 

çərçivədə öyrənildiyini, lakin onun istehsal potensialı ilə əlaqəsinin demək olar 

ki,  araşdınlmadığını  göstərir.  Məsrəfverimi  göstəricisinin  kompleks  tədqiqi, 

bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  onun  formalaşmasının  əsas  elementi  sayılan 

xərclərin  (xüsusi  ilə  də  nisbi-sabit)  dəyişmə  meylini  müəyyən  etməyə, 

məstəflərin səviyyəsinə təsir göstərən amillərin təsir dərəcəsini hesablamağa və 

qiymətləndirməyə,  onların  minimuma  endirilməsi  imkanlannı  aşkara  çıxarma-

ğa əlverişli şərait yaradır. 

 Qeyd  etmək  lazımdir  ki,  elmi-texniki  tərəqqi  və  istehsalın  kompleks 

intensivləşdirilməsi şəraitində bu problemin aktuallığı daha da artır və ona görə 

də  buraxılış  işində  «elmi-texnik  tərəqqi-istehsalın  kompleks  intensivləşdi-

rilməsi-məsrəfverimi»  göstəriciləri arasındakı  funksional əlaqənin  xarakterinin 

açılmasına  xüsusi  fikir  verilir. Çünki, elmi-texniki tərəqqi şəraitində  istehsalın 

son nəticəsinə təsir göstərən amillərin sayı durmadan artır.  

9. Aydındır ki, elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin istehsala tətbiqi ilə 

əlaqədar  olan  amillər  dəyişən  və  şərti-sabit  xərclərə  bu  və  ya  digər  dərəcədə 

təsir  göstərir.  Maqistr  dissеrtasiya  işinin  birinci  fəsilində  müxtəlif  əlamətlər 

üzrə qruplaşdırılan amillər, öz ifadəsini, məsrəflərin mütləq məbləğində biruzə 

---

72 

 

verməklə,  məsrəfverimi  göstəricisinin  iqtisadi  mahiyyətini  dərindən  açmağa 

əlverişli  şərait  yaradır.  Bu  zaman  məsrəfverimi  göstəricisi,  onun  mahiyyətinin 

tam  açılması  üçün  «məsrəf-istehsalın  həcmi-mənfəət»  sxemasına  daxil  olan 

elementlərin  vəhdəti  şəklində  öyrənilir.  Bu  əlaqə  təkcə  kəmiyyət  etibarı  ilə 

deyil, həm də keyfiyyət baxımından nəzərdən keçirilir.  

Bundan  başqa,  məsrəfveriminin  tədqiqi  prosesində  xərclərin  səviyyəsinə 

təsir  göstərən amillərin təhlili  metodikasının  göstəriciləri sistemi  işlənib  hazır-

lanır,  hər bir  iqtisadi parametrin  xüsusiyyətləri araşdırılır  və onların  kompleks 

təhlil zamanı tətbiqi imkanlan öyrənilir. Buna misal olaraq, maqistr dissеrtasiya 

işində əmək  məsrəfləri  və bu  xərc  maddəsi  üzrə  yaranan kənarlaşmalar  xüsusi 

vurğulanır.  

Məsələ  burasındadır  ki,  əmək  məsrəfləri  şərabçılıq  məhsullarının  maya 

dəyərinə  işlənməmiş  adam-saatların  miqdan  şəklində  deyil,  əmək  haqqı 

xərcləri  kimi  daxil  edilir.  Əmək  haqqı  məsrəfləri  isə  həm  işlənilmiş  adam-

saatların  miqdarının  və  həm də orta saatlıq əmək  haqqının  məbləğinin artması 

(azalması)  hesabına  dəyişə  bilər.  Ona  görə  də  tədqiqat  prosesində  əməyin 

yaradıcı  xarakterinə  önəmli  yer  verilir  və  bu  amil  hesabına  məsrəfverinninin 

səviyyəsinin yüksəldilməsi imkanları aşkara çıxarılır. 

10. 

Aparılan  tədqiqat  işləri  göstərir  ki,  əksər  müəssisələrdə  əmək 

resursları  üzrə  məsrəfveriminin  yüksəldilməsi  imkanları  xeyli  genışdir.  Elə 

buna  görə  də,  maqistr  dissеrtasiya  işində  istehsal  potensialının  digər 

elementlərinə  nisbətən  məntiqi  olaraq  əmək  resurslarına  daha  çox  yer  verilir. 

Məhz  bu  baxımdan  tədqiqat  prosesində  əmək  resursiarından  istifadəni 

xarakterizə edən əsas göstəricilər içərisində «işçilərin sabitlik əmsalı»na xüsusi 

önəm verilməsi qanunauyğun və məntiqi görünür. 

Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  bazar  münasibətləri  şəraitində  elmi-texniki 

tərəqqi  ilə  məsrəfverimi  göstəricisi  arasında  qarşılıqlı  əlaqə  və  asılılıq 

mövcuddur.  Məlumdur  ki,  elmi-texniki  tərəqqi  istehsalın  maddi-texniki 

bazasının  inkişafını  təmin  etməklə  yeni  texnika  və  texnologiyanın  tətbiqinə 

əlverişli  şərait  yaradır.  Yeni  texnika  və  texnologiyanın  tətbiqi  isə,  öz 

---

73 

 

növbəsində,  şərabçılıq  müəssisələrində  əmək  məhsuldarlığının  artmasına  və 

bununla  da  sözün  geniş  mənasında  dəyişən  və  nisbi-sabit  xərclərin  mütləq 

ifadədə  məbləğinin  azalmasına  və  məsrəfveriminin  səviyyəsinin  yüksəlməsinə 

səbəb  olur.  Bu  isə,  elmi-texniki  tərəqqi  ilə  məsrəfverimi  göstəricisi  arasında 

birbaşa və əks əlaqənin olduğunu bir daha sübut edir. 

11. 

Maqistr  dissеrtasiya  işinin  üçüncü  fəsilində  məsrəflərin 

səviyyəsinə  təsir  göstərən  amillərin  müxtəlif  əlamətlər  üzrə  təsnifatı  verilir, 

bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  onların  tədqiqi  metodikası  işlənib  hazırlanır, 

«məsrəf  -  istehsalın  həcmi  -  mənfəət»  sxemasına  daxil  olan  elementlər 

arasındakı  əlaqənin  xarakteri  qrafik  və  analitik  metodlar  vasitəsilə  araşdırılır. 

Bundan  başqa,  tədqiqat  prosesində  məsrəfveriminin  səviyyəsinə  bülavasitə 

təsir  göstərən  amillər  «kompleks  və  spesifik»,  «ümumi  və  xüsusi»,  «obyektiv 

və  subyektiv»,  «müəssisənin  fəaliyyətindən  asılı  olan  və  asılı  olmayan»  və  s. 

kimi faktorlar blokuna bölünməklə təsnifləşdirilir və hər bir amil - göstəricinin 

hesablanması metodikası işlənib hazırlanır.  

Eyni  zamanda  maqistr  dissеrtasiya  işində  idarəetmə  təhlilinin  ən  mühüm 

bloklarından  biri  sayılan  standart  məsrəflərdən  kənarlaşmalara  təsir  göstərən 

amillərin  təsir  dərəcəsinin  yeni  aspektdə  müəyyən  edilməsi  qaydasına  xüsusi 

fikir  verilir  və  hesablamalar  üçün  riyazi  formulalar  təklif  edilir.  Məhz  buna 

görə də tədqiqatın ilkin mərhələsi  məsrəfveriminin və xərclərin səviyyəsinə tə-

sir  göstərən  amillərin  müxtəlif  əlamətlər  üzrə  təsnifatı  və  onların  hesablanıl-

ması metodikasının işlənib hazırlanması ilə tamamlanır. 

Məlumdur ki,  müasir bazar  münasibətləri  şəraitində  yerinə  yetirilən təhlil 

işlərinin  nəticəsi  və  qəbul  edilən  idarəetmə  qərarlarının  səmərəliliyi  onun 

informasiya 

təminatından, 

yəni 

mühasibat 

uçotu 

və 

hesabatlarının 

keyfiyyətindən  bilavasitə  asılıdır.  Lakin,  aparılan  tədqiqat  işləri  göstərir  ki, 

fəaliyyətini öyrəndiyimiz müəssisədə məsrəflərin uçotu  müasir tələblərə cavab 

vermir  və  maya  dəyərinin  təhlili  üçün  zəruri  olan  informasiya,  demək  olar  ki, 

yox dərəcəsindədir. 

---