Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
131 qazıntı xammalına, suya, torpağa, qırılan meşələrə, kor- lanan bitki örtüyünə görə ödəmə haqqı çox məhdud çərçivədə iqtisadi mülahizələrə əsaslanır. Ən keyfiyyətli xammaldan istifadə müqabilində çoxlu gəlir əldə etmək, müəssisənin “rentabelliyini” artırmaq məqsədilə əlavə xərc və əmək sərfinə yol verməmək üçün xammaldan kompleks istifadə etməyə səy göstərilmir, bəzi hallarda isə bundan imtina edilir. Təbii sərvətlərdən müəyyən vaxt (illik, beşillik plan tapşırıqları) ərzində az xərc, əmək və maddi məsarif sərfi şəraitində çox gəlir əldə et- mək, bunun sosial təbiət qoruyucu cəhətlərini nəzərə al- mamaq bir sıra xoşagəlməz hadisələrlə nəticələnir. Elmi tədqiqat işlərinin nəticəsi göstərir ki, əhaliyə, istehsala, ekoloji mühitə, təbiətə zərər yetirən belə hadisələrin ara- dan qaldırmasına sərf edilən külli miqdarda xərclər, əv- vəlcədən onların qarşısının alınmasına yönəldilə bilən xərclərdən xeyli çoxdur. Burada bir cəhəti də nəzərə al- maq lazımdır ki, havanın, suyun, torpağın çirkləndiril- məsi, torpaqların kimyalaşdırılması, kənd təsərrüfatı zi- yanvericilərinə qarşı mübarizə tədbirləri hesabına insan- ların səhhətinə, bioloji aləmə dəyən zərərin miqdarının və nəticəsini ölçmək mümkün deyildir. Emaledici dağ-mədən sənaye müəssisələrinin bu və ya digər xammala olan tələbatının minimum əmək və vəsait sərfi müqabilində nəzərdə tutulmuş vaxt ərzində ödəmək, bir sıra sosioloji, təbiəti mühafizə problemləri- ni yaddan çıxarmaq, bir qayda olaraq ən keyfiyyətli, müəssisə üçün “sərfəli” olan sərvətlərdən istifadə etmə- yə vadar edir. Belə olduqda xalq təsərrüfatı üçün zəruri 132 olan, lakin nisbətən “kasıb tərkibli” , “keyfiyyətsiz” sərvətlər əvəzsiz olaraq itirilib istifadə mübadiləsindən çıxarılır. Xalq təsərrüfatının müasir tələbatı şəraitində “itirilmiş” sərvətlərin təkrar çıxarılması ilk istismar vax- tına nisbətən daha çox əsaslı vəsait qoyuluşu və əmək sərfi tələb edir. Azərbaycanın bir sıra neft mədənlərində keçmişdə bəsit, az səmərəli texnika tətbiqi şəraitində məhsuldar laylardan qalan küllü miqdarda neftin baha başa gələn şaxta və təkrar üsulla çıxarılması xalq təsərrüfatının ya- nacaq və xammala olan müasir tələbatından irəli gəlir. İstismar prosesində yerin təkində qalmış və ya torpağa qarışdırılmış “keyfiyyətsiz” xammal sərvətlərinin yeni- dən çıxarılmasının mürəkkəb proses olmasını və xeyli baha başa gəlməsini nəzərə alaraq, xammalın əvvəlcə- dən səmərəli istifadəsini təşkil etmək iqtisadi, təbiəti mühafizə cəhətdən daha faydalıdır. Ətraf təbii mühitin mühafizəsini də nəzərə almaqla, təbii sərvətlərin iqti- sadi qiymətləndirilməsinin əsas göstəriciləri ilkin və təkrar xammalın istifadəsində, məsələn, 1 t filizə, 1 m 3 suya sərf edilən məsariflə gəlirin həcmi arasındakı fərq nəzərə alınmalıdır. Burada əsas məqsəd müvafiq əmək, vəsait şəraitində təkcə əldə edilən gəliri deyil, eləcə də iqtisadi, sosioloji və təbiəti mühafizə tədbirləri- nin səmərəliliyini təyin etməkdən ibarətdir. Bu sahədə başqa mülahizələr də irəli sürülmüşdür. Bunun əsas məzmunu təbii sərvətlərin iqtisadi qiymətləndirilməsin- də dağ-mədən rentası və bu rentadan əldə edilən gəlirlə ifadə edilir. Belə olduqda iqtisadi qiymətləndirmə hər 133 hansı təbii sərvəti istifadə edən sənaye müəssisəsinin in- kişaf və fəaliyyət xüsusiyyətlərini də nəzərə alır. Bunun əsasını müəyyən istehsal planının yerinə yetirilməsi dövrü ərzində xammaldan alınan məhsul istehsalına sərf edilən əşyalaşmış və canlı material sərfi səmərəliliyi təş- kil edir. Bu çoxlu miqdarda iqtisadi statistik materialla- rın təhlilini tələb edir. Belə mürəkkəb işlər ixtisaslaşdı- rılmış müəssisələrin müvafiq şöbələrinin və laboratori- yalarının mövcudluğu şəraitində daha müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, xalq təsərrüfatı mübadilə- sinə verilən ilkin və təkrar xammaldan alınan səmərə ilk emal prosesində (xırdalama, saflaşdırma, neytrallaşdır- ma) deyil, onların son mərhələdə emalından (hazır məh- sul istehsalından) sonra müəyyən edilir. Buna görə hə- min sərvətlərin iqtisadi qiymətləndirilməsi ekoloji mü- hitin normal inkişafı, ətraf təbii mühitin mühafizəsini tə- min etmək şərti ilə istifadə prosesinin son mərhələsinə - istehsalın səmərəliliyinə əsaslanmalıdır. Elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətləri şəraitində tə- biətlə cəmiyyət arasındakı qarşılıqlı vəhdətə əməl edil- məsi zəruriliyinin nəzərə alınması məqamının “sərfəli” və “sərfəsiz” xammal arasındakı istehsal fərqləri və tex- noloji üsulların tətbiqi şəraitində hər hansı müəssisə üçün hətta “sərfəsiz” və keyfiyyətsiz hesab edilən xam- malın emalı son mərhələdə xalq təsərrüfatı kompleksin- də faydalı ola bilər. Göstərmək lazımdır ki, Yerin təkin- dən çıxarılan xammaldan alınan məhsulların qiyməti is- tismara vermək faydalı qazıntı mədənlərinin səmərəlili- 134 yini ifadə edə bilməz. Keyfiyyətsiz faydalı qazıntı mə- dənlərində çıxarılan “kasıb” xammaldan alınan məhsu- lun dəyərinə “orta satış qiyməti ilə” müqayisə etsək gös- tərilən xammalın istifadəsi sərfəsiz olur. Lakin, xalq tə- sərrüfatının müxtəlif çeşidli faydalı qazıntı xammalına olan müasir tələbat şəraitində “kasıb” xammaldan da is- tifadə edilməsi zəruridir. Bu milyon illərin yaratdığı məhsulların səmərəli istifadə edilməsini təmin edən mü- hüm amildir. İqtisadi qiymətləndirmə vaxtı belə sərvət- lərlə yanaşı istifadə edilməyən, lakin gələcəkdə istifadə- si mümkün olan ehtiyatlar da nəzərə alınmalıdır. Burada iqtisadi qiymətləndirmənin müasir göstəriciləri şərti qə- bul edilə bilər. İstehsalın elmi-texniki tərəqqinin müasir inkişafın- da və bütün təbii sərvətlərdən istifadə edilməsi prosesin- də mineral xammal ehtiyatı təkcə əmək şəraiti olmaya- raq, əmək alətinin nəticəsinin və göstərilən sərvətlərin təkrar istehsalının nizamlayıcısı kimi özünü ifadə edir. Mineral xammal ehtiyatının sənaye istehsalı prosesində təkrar istehsala nail olunması geoloji kəşfiyyat işlərinin düzgün təşkili, xammaldan kompleks istifadə edilməsi istehsal tullantılarının yenidən emala verilməsi, korlan- mış torpaqların rekultivasiya yolu ilə istifadəyə cəlb edilməsi şəraitində mümkündür. İstehsalın belə təşkili şəraitində təbiətdən alınan sərvət və məhsullar dəyər da- şıyıcısına çevrilir və istehsal vasitələrinə daxil edilməklə son mərhələlərdə hazır məhsul şəklində istehsala verilir. Mineral sərvətlər əmək məhsulu və dəyər daşıyıcısı ki- mi istehsalın inkişafının yerləşdirilməsinə, sənaye kom- Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|