Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
9 tisadi vəziyyətini nəzərə alaraq, rəqiblərinə nisbətən daha yüksək qiymət təklif etməli olurlar. Bunun nəticəsində isə qiymətlər artır və bu da həmin məhsulun təklifinin artma- sını stimullaşdıraraq, onun istehsalı və satışına təkan verir. Rəqabət bazar mexanizminin zəruri elementi olaraq cəmi bazar iqtisadiyyatının aparıcı qüvvəsinə çevrilir. Bu- nunla belə, rəqabətin xarakteri müxtəlif olduğu üçün o, ba- zar tarazlığının əldə edilməsi üsulları və sisteminə əhə- miyyətli təsir edə bilir. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, bazar mexanizmi azad və ya mütərəqqi rəqabət şəraitində və re- jimində daha efektli işləyir, reallıqda bazarda şərait alıcı- ların və satıcıların çoxluğu, istehsal olunan məhsulun eyni növlüyü, firmanın bazara sərbəst daxil olması və çıxması ilə xarakterizə olunur. Bu cür mütərəqqi rəqabət şəraitin- də satıcılar və ya alıcıların heç biri özlüyündə bazar qiymətlərinə təsir etməyə qadir olmur. Bu günün acı həqiqəti budur ki, mütərəqqi rəqabət sistemi və rejimi xalis formada heç yerdə və heç vaxt mövcud olmamışdır. Bu elmi və praktiki fenomenə elmi fərziyyə (abstraksiya) kimi baxmaq və etalon kimi qəbul etmək olar. Bununla belə onun ideal və real rəqabət sis- temləri və rejimlərinin təhlili bazar mexanizminin fəaliy- yətinin prinsiplərini aydınlaşdırmaq üçün ilk addım kimi zəruridir. İqtisadiyyatda rəqabət mühitini yaratmaq, sivil sə- viyyəyə qaldırmaq və formalaşdırmaq çətin və uzunmüd- dətli prosesdir. Rəqabət mühiti müxtəlif (iqtisadi, texniki, sosial) məhdudiyyətlərin təsirinə məruz qaldığı üçün, 10 onun müasir dövrün tələblərinə uyğun formalaşdırılması, yalnız mərhələlər üzrə həyata keçirilə bilər. Birinci mərhə- lədə dövlət müəssisələrinin müxtəlif məramlı dövlət mə- murları tərəfindən mənsubiyyət tabeçiliklərinə uyğun kammersiyalaşdırılmasının ləğv edilməsi və şəxsi sekto- run inkişafını daxil etməklə iqtisadiyyatın inhisarlaşdırıl- masının qarşısının alınması və dövlətsizləşdirilməsi zəru- ridir. İkinci mərhələdə əsas diqqət bazar infrastrukturunın formalaşdırılmasında, az xərc tələb edən işlək bazar mexa- nizmlərinin yaradılmasında və, sosial proqramların real- laşdırılması məqsədilə, xalq istehdakı və s. məhsulların qiymətlərinin subsidləşdirilməsinin mərhələlərlə dayan- dırılmasında cəmləşdirilməlidir. Üçüncü mərhələdə isə normal rəqabət rejimi və müasir tələblərə cavab verən bazar mühitinin yaranması və formalaşdırılması mümkün olur. Müasir tələblərə uyğun sivill, beynəlxalq qanunlara və antiinhisarçılıq prinsiplərinə uyğun bazarların yaradıl- ması üçün hökmran rol satıcıya yox, alıcıya verilməli, təklifin tələbi üstələməsi, yəni istehsalçı - satıcı bazarının yox, alıcı bazarının formalaşdırılması zəruridir. Yalnız be- lə bazarlarda cəmi bazar subyektləri,o cümlədən, istehlak- çılar – alıcılar arasında kəskin rəqabət mübarizəsi üçün is- tənilən məkan yaradıla və təklif olunan əmtəələrə yüksək tələb ola bilər. Nəhəng müəssisələr az olan yüngül və yeyinti sənaye- si sahələrində, kənd təsərrüfatında, tikintidə rəqabəti təşkil etmək üçün ilkin - başlanğıc tədbirləri görmək asandır. Bu gün hər hansı bir ağır sənaye sahəsinin qəbul edilmiş 11 anlamda hansısa rəqabətdən danışmaq qeyri mümkündür, çünkü, bu sferalardan ölkənin hərbi – strateji təhlükəsizliyi baxımdan, burada dövlətin maraqları və sifarişlərini nəzərə almamaq, eləcədə inhisarçılara sərbəstlik vermək və onların istənilən fəaliyyətlərinə yol açmaq qorxuludur. Rəqabətin özünün, bazar münasibətlərinin qurulma- sı və işləməsinin təmin edilməsi üçün bir element və şərt kimi kifayət qədər deyil. Ümümiyyətlə, bazar iqtisadiyya- tının fəaliyyət mexanizmi ziddiyyətlidir. Belə ki, bu mexa- nizm istehsalçılar arasında təsərrüfatçılığın ən yüksək nəticələri uğrunda mübarizəyə şərait yaradaraq, onlardan ən güclüsünün əlində rəqabət hakimiyyətini cəmləşdirmə- yə birbaşa yol açır. Bundan başqa, elə bazar iqtisadiyyatı dediyimiz kapitalist təsərrüfatçılığı sisteminin özü firma- nın gizli danışıqlara girməsi üçün həmişə güclü maliyyə stimulu formalaşdırır. Bütün bunlar rəqabət fəallığının azalması və bazarın fəaliyyətinin səmərəliliyinin aşağı en- məsi ilə əvəz olunur. Odur ki, rəqabətin müdafiə edilməsi, mükafatlandırılması və sivil səviyyədə saxlanılması üçün daim dövlətin qayğısı olmalıdır. Rəqabətin dövlət tənzimlənməsinin mahiyyəti və özəyi bazar münasibətlərində işgüzar fəallığın stimullaş- dırılması üçün bərabər imkanlar prinsipinin və şəraitin yaradılması və gözlənilməsinin təmin edilməsindən iba- rətdir. Bu məsələlərin həlli iqtisadi linglər sistemi vasitə- silə, həmçinin qanunvericilik xarakterli tədbirlərin köməyi ilə həyata keçirilir. İqtisadi xarakterli tədbirlər özündə büdcə - vergi və pul - kredit siyasətinin alətlərini birləşdi- rir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, güzəştsiz vergi rejimi- 12 ni pozmadan, xüsusilə də yeni meydana gələn və inkişafı nəzərdə tutulan sahibkarlıq strukturları sahələrində və dövlət tədarükü formalarında, mütərəqqi maliyyələşdiril- mə sistemi və güzəştli kreditləşdirmə təcrübəsi olmadan keçid iqtisadiyyatı mərhələsində olan ölkələrdə, o cümlə- dən, keçmiş postsovet məkanında yeni meydana gəlmiş dövlətlərdə, yüksək işgüzar fəallığı şəraitinin yaradılması mümkün deyil. Həmin ölkələrin əksəriyyətində korrupsi- yaya qurşanmış inzibati – idarəetmə strukturları sivill, beynəlxalq qanunvericiliyə cavab verən rəqabət rejimini formalaşdırmaq əvəzinə, özlərinə və ətraflarında olanlara daha əlverişli olan «Oyun qaydalarını» təyin edərkən, özlərinin haqsız rəqabət mühitlərinin formalaşdırılması və inhisarçılığın biruzə verilməsinin qarşısının alınması məq- sədilə hakimiyyətlərindən istifadə edərək, hüquqi tədbirlə- rin qəbul edilməsinə əl atır, istədikləri «yeni bazar və rə- qabət oyunları» qaydalarını təyin edirlər. Belə ki, birinci mərhələdə «ədalətli özəlləşdirilmə» sisteminin tədbiqi ilə ən gəlirli və nüfuzlu istehsal – kommersiya sahələrinin ələ keçirilməsi, güc strukturlarında öz nümayəndələrinin rəh- bər vəzifələrdə olmasını təmin etmək, ikinci mərhələdə isə tədricən əsas sahələrdə inhisarçılıq rejiminin reallaşdırıl- ması və s. müşahidə edilir. Bununla belə, qeyd edək ki, keçid iqtisadiyyatı şə- raitində rəqabət siyasətinin həyata keçirilməsi- dövlət fəaliyyətinin ən məsuliyyətli və çətin tədbirlərindən biri- dir. Bu proses həm inzibati - amirlik sistemindən qalan mirasla, həm də transformasiya proseslərinin xüsusiyyət- ləri ilə bilavasitə bağlıdır. Bir tərəfdən, mərkəzləşdirilmiş Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|