Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 1. Mütərəqqi rəqabətin iqtisadi nəticələri .
- Mцкяммял rяqabяtиn иqtиsadи nяtиcяlяrи
25 mərkəzləşdirilməsi və onların bazarda hakim mövqe tutması baş verirdi. Şəkil 1. Mütərəqqi rəqabətin iqtisadi nəticələri. Qeyri mükəmməl rəqabət bazarı xalis - sırf inhi- sarların, inhisarçı rəqabətlərinin və oliqopoliyaların möcüd olmalarını nəzərdə tutur. Xalis (mütləq) inhisarçılıq o zaman müşahidə elilir ki, hər- hansı bir firma yaxın əvəzediciləri belə olmayan məhsulun yeganə istehsalçısı olsun. Bu modelin aşağıdakı dörd xarakterik cəhətləri vardır: - firmanın yeganə olduğu üçün sahə bu firmanın sinoniminə çevrilir və bazarda həmin firma vahid satıcı kimi çıxış edir; Яvvяlляр иstehsal olunmayan qabaqcыl mяhsulларын mяnиmsяnиl- mяsи Bюhranлар вя hяrcmяrc- lикляр Йениляшдир- илмиш mяhsulларын иstehsalы Yцksяk keyfиy- yяtlи mяhsul- ларын иstehsalы Xяrcляриn аzalдылmasы иlя йанашы иstehsalын hяcmиnиn artmasы Mцкяммял rяqabяtиn иqtиsadи nяtиcяlяrи Mяhsuldar qцvvяlяrиn бюлцшдцрцлмяси Cяmиyyяtиn тябягяляшмяси 26 - realizə edilən məhsul nadirdir, daha doğrusu onun yaxşı və ya yaxın əvəzediciləri mövcud deyil (bu vəziyyət bəzi xammal sahələri, eləcədə firmalar tərəfindən əsasən yeni məhsulların bazarlara çıxarılması halları üçün xarakterikdir; inhisarçı bazar hökmranlığına malikdir, qiymətələr və bazara malların göndərilməsinə nəzarət edir; - inhisarçı bazarına çıxış yollarında rəqablər üçün keçilməz təbii və süni sədlər, maneələr qoyulur. Birinci halda söhbət təbii inhsarlardan gedır. Bura əsasən ictimai istifadədə olan elektrik və qaz hasilatı ilə məşqul olan şirkətlər, su təminatı müəssisələri, rabitə xətləri və nəqliyyat müəssisələri kimi qurumlar daxildir. Həqiqətən də, misələn Bakı metropoliteni kimi bir quru- mun rəqibinin yaranacağına inanmaq və təsəvvür etmək çətindir. Bir qayda olaraq bazar iqtisadiyyatı bərqərar olan ölkələrində belə təbii inhisarlar dövlətə məxsus olurlar və ya onun ciddi nəzarəti altında fəaliyyət göstərirlər. Bəzi firmalara süni sədlərəri və maneələri aradan qaldırmağa imkan verən, eləcədə müəyyən bazarlarda onlara müstəsna fəaliyyət hüququnu təmin edənlər bir qayda olaraq patentlər və lisenziyalardır. Misal üçün, ixtira edilmiş texniki vətexnoloji yeniliklərin patent qeydiyyatına alın- ması və lisenziyalaşdırılması, hər hansı bir fırmaya müəyyən zaman kəsiyində yeni əmtəəni istehsal etmək və bazarda satmaq üçün müstəsna imkan yaradtmaq, rəqabəti tamamilə «kənarda» qoyur. İnhisarçı rəqabəti – istehsalçıların böyük əksəriyyə- tinin oxşar, lakin eyni olmayan məhsul təklif etdiyi bazar vəziyyətidir. Bu halda mükəmməl rəqabətdə olduğu kimi 27 bazarda minlərlə və ya hətta yüzlərlə firmaların iştirak etməsi tələb olunmur. Xalis rəqabət şəraitində firmalar standart və ya mənşəli və təyinatlı - eynicins məhsul istehsal edirlər, inhisar rəqabətində isə - differensiallaş- dırılmış. Differensiya hər şeydən əvvəl məhsulun və ya xidmətlərin keyfıyyətinə toxunur ki, nəticədə istehsalçıda qeyri qiymət üstünlükləri formalaşır. Məhsul həmçinin uzun müddət istifadə edilən əmtəələr üzrə satışdan sonra xidmət şərtlərinə, alıcılar tərəfindən fərqləndirildiyinə və onların seçiminə uyğyn, reklamın intensivliyinə və s. görə differensialaşdırıla bilər. Buradan belə çıxır ki, inhisarçı rəqabət bazarında fırmalar yalnız qiymət və hətta sairlər vasitəsi ilə yox, həmçinin məhsulun və xidmətlərin ümum- dünya differensasiyası vasitəsi ilə biri – birləri arasında yarışa rəqabətə girirlər. Elə bu əlamət - bazarın bu modeli üçün əsasdır. İnhisarçı rəqabət bazarının daha bir vacib əlaməti vardır ki, oda bazara müdaxilənin - girməyin nisbətən asan olmasıdır. Bu bazar üçün işləyən istehsalçılar,adətən bir qədər nəhəng (iri) olmurlar, odur ki, onların bərqərar olması üçün tələb olunan ilkin kapital elədə çox olmur. Bu modelin inhisarçılığı ondan ibarçtdir ki, hər bir fırma məhsulun differensiasiyası şəraitində öz əmtəəsi üzərində müəyyən dərəcədə inhisarçı hökmranlığına malik oldu- ğuna görə rəqablərin təsirindən asılı olmayaraq o əmtəəyə qiyməti artıra və ya azalda bilər, baxmayaraq ki, bu hökm- ranlıq analoji və biri – birini əvəz edə bilən əmtəələrin is- tehsalçılarının varlığı, həmçinin sahəyə daxil olmanın nisbətən azadlığı ilə məhdudlaşdırılır. Bundan başqa 28 inhisarçı bazarında kiçik və orta firmalarla yanaşı daha iri fırmalar da fəaliyyət göstərə bilərlər. Tədqiqatlar göstərir ki, qərb ölkələrinin müasir bazar strukturlarında məhz inhsarçı rəqabət bazarları üstünlük təşkil edir. Oliqopolis sahənin əsas fərqləndirici cəhəti yeni rəqabət iştirakçılarının çox saylı olmamasıdır. Müəyyən əmtəə və xidmətlər bazarlarında nisbətən az sayda (təxminən ona qədər) firmalar hökmranlıq edir və bu sahənin oliqopolist sahəsi olduğunu etiraf etmək gərəkdir. Əlbəttə, müxtəlif bazarlar arasında qoyulmuş dəqiq sərhəd yoxdur, odur ki, xalis inhisardan inhisarçı rəqabətinə qədər uzanıb gedən oliqopoliya modeli daha çox sahəni əhatə edir. Klassik oliqopoliyalar təxminən üç-beş isteh- salçılar tərəfindən yaradılır. Məsələn, ABŞ-nın avtomobil sənayesində «böyük üçlük» kimi tanının «Ceneral mo- tors», «Ford» və «Kraysler» korporasiyaları hökmranlıq edir. Oliqosahələr həm eynicins, həm də differensiallaşdı- rılmış məhsullar istehsal edə bilərlər. Eynicinslilik xam- mal, material və yarımfabrikatlar bazarlarında, diferensia- siya isə istehlak məhsulları bazarlarında üstünlük təşkil edir. Firmaların çoxsaylı olması onların inhisarçılıqla əlaqədar qarşılıqlı razılaşmalarına şərait yaradır. Beləliklə, məhdud sayda qalmış firmalar, bazarların hər hansı üsulla təyin edilməsi aralarında bölüşdürülməsi və məhdudlaş- ması üzrə sövdələşmələr nəticəsində müxtəlif üsullardan və alətlərdən istifadə edərək, cəmi rəqabətin məhdud- laşmasına nail olurlar. Nəticədə isə oliqopoliya inhisarlaş- Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|