Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti

 
29 
maya meyl edərək ona yaxınlaşır. Sübut olunub ki, oliqo-
poliya bazarında istehsalın təmərküzləşməsi səviyyəsi aşa-
ğı  olduqda  rəqabət  intensivliyi  artır  və,  əksinə,  yuxarı 
olduqda - aşağı düşür. 
Oliqopoliya bazarının mükəmməl rəqabət bazarından 
başlıca  fərqi  qiymətin  dinamikası  ilə  bağlıdır.  Əgər rəqa-
bət  bazarında  qiymətlər  tələbin  və  təklifin  dəyişməsindən 
asılı  olaraq  aramsız  və  sistemsiz  tərəddüd  edirsə,  onda 
deməli,  tələb  və  təklifin  dəyişməsindən  asılı  olaraq, 
oliqopoliya  tərəfindən  bazar  qiymətləri  ciddi  tənzimlənir 
və, bu səbəbə görə, bir o qədər də tez-tez dəyişmir.   
Qiymətdə 
liderlik 
kimi 
tanınan  məvhumdan 
oliqopoliya  şəraitində  geniş  istifadə  edilir.  Bu  o  vaxt  olur 
ki,  oliqopoliya  üstünlüklərini  diktə  edən  bir  firma  yüksək 
qiymətləri təyin edir və qalanları onun ardınca gedərək, öz 
qiymət siyasətlərini tənzimləyirlər. 
 
 
1.3.
 
Dəyişən bazar iqtisadiyyatı şəraitində rəqabətin 
əsas formaları və metodları 
 
Rəqabət bütün bazar iqtisadiyyatının özünün, o cüm-
lədən, onun işləmə mexanizminin aparıcı elementidir. 
Rəqabət,  qeyd  edildiyi  kimi,  məhsul  və  xidmətlərin 
daha əlverişli və sərfəli şərtlər əsasında istehsal edilməsi, 
satışı  uğrunda  sahibkarlar  arasında  gedən  iqtisadi  proses 
olaraq,  onların  birgə  fəaliyyətlərini,  qarşılıqlı  əlaqələrini 
və  mübarizələrini  əhatə  edir.  Hələ  XVII-XVIII  əsrlərdə 
bazarda  gedən  rəqabət  proseslərini  bir  çoxları  tədqiq 

---

 
30 
etməyə  çalışmışlar.  Hələ  Adam  Smitt  məşhur  “görünməz 
əl”  prinsipinin  tərifini  vermişdir.  Həmin  iqtisadi  qanuna 
əsasən,  bazar  iqtisadiyyatı  rəqabətə  söykənərək  elə  düzü-
lüb-qoşulur  və  formalaşır  ki,  sahibkarlar  öz  iqtisadi  ma-
raqları  uğrunda  çalışsalar  belə,  ictimai-iqtisadi  sistem 
onların  fəaliyyətlərini  ictimai  maraqların  və  tələblərin 
ödənilməsinə yönəldir. 
  Rəqabətin  ən  ardıcıl  tədqiqatçısı  kimi  tanınan  ame-
rikan alimi Maykl Porter qeyd etdiyinə görə rəqabət özün-
də əsasən aşağıdakı cazibə və güc amillərini birləşdirir
 *
: 

 
yeni rəqibin meydana gəlməsi təhlükəsini; 

 
məhsul və xidmətlərin əvəz edilməsini; 

 
məhsul göndərənlərin rəqabətini; 

 
alıcıların rəqabətini; 

 
mövcud rəqiblərin arasında gedən mübarizəni; 
Sadalanan bu güc sistemləri firmaların təyin edəcəyi 
qiymətləri,  rəqiblər  üzərində  qələbə  çalmaq  üçün 
sərmayələrin məbləğini və çəkiləcək xərclərin səviyyəsini 
müəyyən edir. 
Marketinq  elmi  məhsullarla  (əmtəələrlə)  əlaqədar 
rəqabətin üç növdə olmasını qeyd edir.

 
1.
 
Funksional  rəqabət.  Belə  ki,  müəyyən  bir 
tələbatı  ödəyə  bilən  əmtəə  və  xidmətlər  «istehlak 
baxımından» əvəzedicilər kimi çıxış edirlər. Hər bir kəsin 
və  istehlakçı  müəssisələrin  çoxsaylı  tələbatları  müxtəlif 
üsullarla  və  mənbələrdən  və  resurslardan  istifadə  edərək 
                                                           
*
 
Портер,  Майкл,  Э.  Конкуренция:  «Пер.  сангл.:  Уч.пос.  –  М.:  Издательский  дом 
«Вильямс», 2000, с.32 – 36. 

 Алексунин В. А. Маркетинг: Учебник/ В. А. Алексунин. – 5-е изд.,перераб. Идоп 
– М.: Издательско – торговая корпорация «Даисков и К
о
», 2012, s.118 – 119.
 

---

 
31 
ödənilə bilər. Məhz bu baxımdan konkret tələbatları ödəyə 
bilən bütün məhsul və xidmətlər öz istehlak funksiyalarını 
yerinə  yetirə  bilən  əvəzedicilər  kimi  çıxış  edərək,  mar-
ketinq  nöqteyi-nəzərindən  funksional  rəqabətin  iştirakçısı 
olurlar.  Misal  üçün,  fərz  edək  biz  su  içmək  istəyirik. 
Təcrübədə  kompot,  süd,  limonad,  dondurma  və  s.  suya 
olan  tələbatımızı  ödəyə  bildiklərinə  görə,  onlar  suyun 
əvəzediciləri  kimi  çıxış  edir,  və  bir-biri  arasında  funk-
sional  rəqabətə  girirlər.  Bu  cür  misalları  nəqliyyat  va-
sitələri,  geydiyimiz  paltarlar,  istifadə  etdiyimiz  inşaat 
materialları  və  s.  timsalında  da  gətirə  bilərik.  Qeyd  edək 
ki,  funksional  rəqabəti  müəssisə,  hətta  nadir  məhsul 
istehsal  etsə  belə  nəzərə  almaq  gərəkdir,  çünki,  hər  bir 
məhsul  və  xidmətin  həmişə  yaxşı  və  ya  pis  əvəzedicisi 
olur. 
2.
 
Növ xarakterli rəqabət (və ya oxşar məhsulların 
rəqabəti).  Bu  növ  rəqabət  ondan  irəli  gəlir  ki,  hətta  eyni 
təyinatlı,  biri-birinə  olduqca  çox  oxşar  olan  məhsullar 
texniki-texnoloji parametrlərinə, hazırlandığı materialların 
mənşəyindən, saflığından  və  s. asılı olaraq  alıcılar  (isteh-
lakçılar)  tərəfindən  müxtəlif  mövqelərə  (səviyyələr  və 
növlərə)  ayıraraq  dəyərləndirirlər.  Məsələn,  zahirən  biri-
birindən  çətin  fərqləndirilən  xalis  göndən  və  gönün 
əvəzedicisi  olan  dermantindən  hazırlanmış  kişi  və  qadın 
üst paltarları, mühərriklərinin gücü, sürət ötürücüləri və s. 
texniki cəhətdən eyni olmayan avtomaşınlar. 
3.
 
Əşya  xarakterli  rəqabət  (və  ya  eyni  növ 
məhsulların rəqabəti). Bu növ rəqabət onun nəticəsidir ki, 
əksər  firmalar  eyni  adda,  çeşiddə  və  hətta  keyfiyyətdə 

---

 
32 
oxşar  məhsul  və  xidmətləri  təklif  edirlər.  Bəzən  bu 
məhsulların arasında  gedən  rəqabət  firmalararası  xarakter 
alır.  Lakin  maraqlı  cəhət  burasındadır  ki,  müəyyən  bir 
firmanın özünün istehsal etdiyi məhsulları və təklif etdiyi 
xidmətləri arasında bu cür rəqabət müşahidə edilir. Misal 
üçün,  “Toyota”  korporasiyası  eyni  adda,  eyni  texniki, 
texnoloji və s. parametrli olan avtomaşınları təklif edir. Bu 
maşınları  alanlar  müxtəlif  millətlərin,  təriqətlərin  və 
ölkələrin nümayəndələridir, onlar müxtəlif yaşda, müxtəlif 
təhsilli,  mentalitetli  və  s.  parametrli  insanlardır.  Məhz 
buna görə onların avtomaşın seçimləri müxtəlif olacaqdır. 
Biri ağ, digəri boz, başqası qara və s. rəngli “Toyota”lara 
üstünlük  verəcəkdir,  nəticədə  isə  eyni  növ  məhsulların 
rəqabəti formalaşacaqdır.  
Bir  qayda  olaraq,  rəqabətin  metodları  aşağıdakılar 
üzrə qruplaşdırılır:

             
1.
 
Əmtəənin  keyfiyyətinin  yüksəldilməsi  meyarı 
əsasında (qeyri qiymət rəqabəti metodları). 
2.
 
Əmtəə  ilə  əlaqədar  servisin  (xidmətin)  keyfiy-
yətinin yüksəldilməsi əsasında. 
3.
 
Qiymətin  endirilməsi  əsasında  (qiymət  rəqabəti 
metodları). 
4.
 
Əmtəə istehlakçılarının istehlak - istismar xərcləri-
nin aşağı salınması əsasında. 
5.
 
İdarəetmənin keyfiyyətinin yüksəldilməsi əsasında. 
                                                           

 Кулешова  А. Б.  Конкуренция в вопросах и ответих: учеб. пособие.  – М.: ТК 
Велби. Издательство Проспект, 2006, s.4. (Тяръцмя мцяллифляриндир). 

---