Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
21 firmalar əlavə mənfəət götürmək imkanı əldə edir, texniki və təşkilatı cəhətcə geri qalan müəssisələr isə əksinə, istehsal etdikləri məhsulun fərdi dəyərinin bir hissəsini itirirək və, təbii olaraq, müflisləşmə və iflasa uğramaq qarşısında qalırlar. Sahədaxili rəqabət müəssisələrdə elmi-texniki tərəq- qinin inkişafını həvəsləndirərək, müəyyən üstünlük qazanmağa imkan verir. Sahələrarası rəqabət faktiki olaraq milli iqtisadiy- yatların və fəaliyyət sferalarının içində, onların tərkibinə daxil olan müxtəlif müəssisələr, təşkilatlar, firmalar və s. arasında və daxilində gedən rəqabət yox, bu sahə və sfera- ların biri – birləri arasında bir o qədər nəzərə çarpmayan, lakin daha böyük və kəsgin rəqabət formasıdır. Bu cür rəqabətdə kapital mənfəət norması aşağı olan və azalmağa meyl edən sahələrdən mənfəəti artmaqda və mili iqtisa- diyyatda əhəmiyyəti və xüsusi çəkisi yüksəlməkdə olan sahələrə axır. Beləliklə, sahələrarası rəqabətdə daha mənfəətli sahələrə can atan yeni kapitallar, ölkələr və on- ların cəmiyyətləri üçün daha çox əhəmiyət daşıyan icti- mai istehsalın sferalarını inkişaf etdirməyə, eləcədə ən zə- ruri məhsulların istehsalının genişlənməsinə təkan verir. Bütün bunların nəticəsində daha mütərəqqi bazarların, məhsulların və xidmətlərin yaradılması üçün yeni şərait yaranır, məhsul və xidmətlərə qiymətlər aşağı enir və müəyyən bir məhsula mənfəət norması azalsada, ümumi mənfəətin məbləğini artırmaq imkanı əldə edilir. Kapitalların aşağı mənfəətli sahələrdən digər, daha yüksək gəlirli sahələrə axması əks nəticəyə gətirir, 22 məcmui ictimai (yəni cəmi) istehsalın həcmi aşağı enir, əmtəəyə tələb onların təklifini üstələməyə başlayır, nəticədə qiymətlər qalxır və onunla bərabər mənfəət nor- ması da yüksəlir. Hələ burada istehlakçıların alıcılıq qabi- liyyətləri üzrə zövqlərinin, texnologiyanın və digər amil- lərin dəyişməsinə cavab olaraq, resurslarının təkrar bölgü- sünü təmin edən iqtisadi alətə çevrildiyini göstərir. Bütün bunların nəticəsində, sahələrarası rəqabət, obyektiv olaraq, qoyulmuş bərabər kapitala nisbətən, müəyyən sahələrdən asılı olmayaraq, bərabər mənfəət götürməyi təmin edən, həmçinin elmi-texniki tərəqqini stimullaşdıra bilən, bütün iqtisadiyyatda dinamik tarazlığı formalaşdıran xüsusi idarəetmə alətinə çevrilir. Rəqabətin müxtəlif növləri, formaları və səviyyə- lərinin təsnifatı bazarda istehsalçıların sayından və xüsusi çəkilərindən asılıdır. Müvafiq olaraq, mükəmməl (azad) və qeyrimükəmməl olmayan rəqabətlər də fərqləndirilir. Mükəmməl (azad) rəqabət şəraitində bazarlarda isti- rakçılarının sayı məhdudlaşdırılmır, eləcədə bazara giriş və çıxış tam sərbəst olduğundan, hər bir kəsin sahibkarlıq- la məşğul olmasına və ya bu cür fəaliyyətin dayandırılma- sı təmin edilir. Bütün bunları müxtəlif cür etmək olar: əməkdə birbaşa iştirak etməklə öz işinin - biznesinin açıl- ması; K. Marksın qeyd etdiyi nəzəriyyəsinə görə, kapita- listə çevrilərək, muzdla işləyən işçiləri tutmaq; qiymətli kağızlar bazarında iştirak edərək, səhmləri və dövlət istiq- razlarını əldə etmək; sonra onları satmaqla, pulları banka qoymaqla və nəticədə onları daşınmaz əmlaklara yönəlt- məklə - investitsiyalaşdırmaqla və s. Qeyd etmək lazımdır 23 ki, azad bazara, dövlət fəaliyyətindən başqa, istənilən fəaliyyət növü uyğun gəlir və, buna görə, hər bir insan istənilən fəaliyyət növü və sahəsini seçməkdə azaddır. Azad rəqabət sistemi istehlakçıların hüquqlarının pozuntusunun heç bir formalarını qəbul etmir. Bununla yanaşı, azad rəqabət şəraitində pul gəlirlərinə malik olan və öz təlabatlarını həyata keçirməyə hazırlaşan hər bir şəx- sin ona lazım olan əmtəələri və xidmətləri almağa ixtiyarı çatır. Beləliklə, material, əmək, maliyyə və digər resursla- rın mütləq mobil hala gətirildiyi bir yox, məhz gəlirlərinin artması, yüksək mənfəət vəd edən şəraitdə sürətlə rəqabət iştirakçıları öz pullarını misal üçün səhmlərə elə belə sahələrə və fəaliyyət sferalarına qoyurlar (yəni xərcləyir- lər). Bu əməliyyatı onlar yalnız o vaxt həyata keçirirlər ki, kapital qoyduqları istehsal və satış sahələrində inkişaf - genişlənmə baş verir. Bütün bunlar isə istehsala əlavə resurslar cəlb edildikdə, onların daha səmərəli kombina- siyalarından istifadə edildikdə, qabaqcıl texnologiyalar mənimsənildikdə, əvvəl dondurulmuş istehsal güclərindən istifadə edildikdə mümkün olur. Rəqabətin hər bir iştirakçısının tələb, təklif, qiymət- lər, mənfəət norması və s. (məsələn insanların ev almaq, səhmləri əldə etmək və mənfəət gətirən sahələrə yerləşdir- mək və s.) haqqında tam məlumatlandırılması onların fik- rinə görə daha düzgün seçim və risk edib qazanmağa imkan verir. Məhz bu cür məlumatlandırmanın nəticəsində səhmlərin alış - verişi ilə məşqul olan brokerlər və dilerlər 24 yüksək dəqiqliklə hesablayırlar hansı səhm ona maksimal gəlir gətirə biləcəkdir. Azad rəqabət şəraitində eyni addan, növdən, təyinat- dan və s. olan məhsulların ticarət markaları, əmtəə nişan- ları, eləcədə müəyyən keyfıyyət xarakteristikaları olmadan nümayiş edilməsi bu malların satışında və onların istehsalçılarının təqdimatında bərabər şərait yaradır. Mal- larda əmtəə markalarının olması isə satıcını inhisarçı kimi üstün vəziyyətdə təqdim edir. Bu isə azad bazar olmadığından xəbər verirl. Azad rəqabət iştirakçısının heç biri digər iştirakçı tərəfindən istədiyi qərarların qəbul edilməsinə təsir edə bilmir, çünki həmin iştirakçıların sayı çox olduğundan, onların ayrı – ayrılıqda istehsal və təklifin - satışın ümumi həcminə təsiri və töhfəsi cüzi olur və, bu səbəbə görə, həmin iştirakçıların əmtəələrini satmaq üçün təyin etdiyi qiymətlər bazar qiymətinə elə də ciddi təsir etmir. Belə- liklə, real bazar qiymətlərinin səviyyələri iqtisadiyyatın ayrı-ayrı subyektlərinin arzusundan az asılı olur və hər hansı «görünməz əl» tərəfindən bazar mexanizmi vasitə- silə təyin edilir. Azad rəqabət şəraitində tələb və təklifin vaxtaşırı də- yişməsi və tərəddüd etməsi daima bir sahədə ifrat dərəcə- də izafi məhsul istehsalına, başqa birində isə, əksinə, istehsalın azalmasına gətirirdi. Bütün bu prosesin nəticə- sində isə birneçə firmanın gəlirlərinin artması, başqa- larının var yoxdan çıxması müşahidə edilirdi. Beləliklə, kiçik müəssisələr daha iri müəssisələr tərəfindən udulur- du, inhisarçı qurumların dirilməsi, təmərküzləşməsi və Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|