Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
məyən bu adaya sığındıqlarına görə Ölüm onları tapa bilməz.
Bırıda keşe bulmağarı Berəii ayak basmağan, Şuğa ülem hil erzə Kilep özləp tapmağan. (s.,61) Atanm bu düşüncə tərzi həmin insanların dünyagörü şünün istiqamətini müəyyənləşdirən amillərdən ən mühümüdür. Düzdür, hərdən atanm Ölüm haqqında fi kirləri bir qədər mübahisə doğurur ki, bu da təbii haldır. Çünki, bu dastan yaddaşlarda yaşayaraq, ağızdan-ağıza keçmiş XX əsrin əvvələrində (1910) yazıya alınmışdır. Görkəmli türk tədqiqatçısı Bəhaddin Ögel türk dastanla rının (əfsanələrinin) öyrənmə yollarını aşağıdakı kimi xa rakterizə etmişdir. «... Efsaneler bir milletin mitolojisinin canlı ve ya şayan varlıkları gibidirler. Türk efsaneleri üçün başlıca iki türlii kaynakımız vardır: 1)
.Tarihlerde keçen ve özel olarak eskiden yazılmış türk efsaneleleri. 2) . Halk ağzından derlenmiş efsaneler.»1 B. Ögəlin göstərdiyi bu qaynaqlar nəinki təkcə türk əf sanələri üçün, ümumiyyətlə, bütün dünya folklorunun öy rənmə yolu kimi qəbul edilmiş haldır. Məhz tədqiqata cəlb etdiyimiz «Ural batır» dastanı da xalq ağzından dər- ləndiyinə görə, müəyyən artırmaları, dəyişikliyə uğrama ları ilə bizə gəlib çatmışdır. Dastana istinadən fikrimizi açıqlamağa çalışaq. 10 yaşlı Ural ölümün nə cür qüvvr olduğunu dərk etmək istəyir. Bu ideya ona rahatlıq ver mir, onu daim düşündürür. Uralın həmin məqsədlə ata sından sorğusu maraq doğurur: 1 Baheddin Ögel. Türk mitolojisi. I.c., A nkara, 1971, səh.6. 66
qaçmaq istəsələr də sən buraxmırsan. Onların boğazına bıçaq çəkirsən. Bir vaxt onlar da gəlib bizi tapıb, bıçaqla kəsməzlərmi? Yanbirdə atanm ölüm haqqında oğluna verdiyi cavab sonrakı fikirləri ilə təzad təşkil edir. Yənbirdə: Kimə betər hər yənqə, Biz ileme bukıbız. (s.,61) Mənası: Hər heyvanın ölüm vaxtı var. Onlara Ölümü biz aparırıq. Demək, buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, atanm ölüm haqqında bu cür fəlsəfi fikrə gəlməsi sonrakı pro seslərlə müqayisədə bir qədər mübahisəli görünür. Artıq Ölümün nəyə qadir olduğunu dərk edən bir insanın son rakı gedişdə «Biz ölümdən qaçıb gizlənmişik. İnsan ayağı dəyməyən bu adaya sığındığımız üçün Ölüm bizi tapa bilməz» və s. kimi qənaətə gəlməsi, yəni mürəkkəbdən sa dəyə enməsi prosesi qəribə səslənir. Yaxud, Ölümün hansı sifətdə, nə cür görünməsini bilən bir adamın animist dünyagörüşü çərçivəsində Ölümü canlı təsəvvür edərək oğlanlarına onun başını kəsib gətirmələrini tapşırması nə dərəcədə məntiqli olardı. «Əqər yulda Üləm osraha, başın kırkıp, Alıp kaytırğa kuşkan.» (s. 88) 6 7
Gətirdiyimiz bütün bu müqayisələr Ölüm haqqında bəzi fəlsəfi düşüncələrin dastan söyləyənin öz fikirləri ol duğunu deməyə əsas verir. Buna bənzər hala «Kitabi- Dədə Qorqud» dastanının «Dəli Domrul» boyunda da rast gəlmək mümkündür. Dəli Domrul: - «Mərə, Əzrail dediyiniz nə kişidir kim. adamın canın alır? Ya Qadir Allah, birliyin, varlığın həq- qiçün Əzraili mənim gözümə göstərgil savaşım, çəkişim, dirəşim, yaxşı yigitlərin canını qurtarayım...- dedi»1 Dəli Domrulun bu nitqi özü-özlüyündə təzad törədər. Əgər dini baxımdan yanaşsaq və eyni zamanda qəbul et sək ki, bu boy İslam dininin mövcud olduğu vaxtda yara nıb, yəni Allahın varlığını, b'irliyini qəbul edərək Əzrailin hansı qüvvəyə malik olduğunu dərk etməməsi və canlı tə səvvür edərək onunla savaşmaq istəməsi maraq doğurur. Buna nəzərən başqa bir fakt. Dastan boyu bütün boyların finalında Dədə Qorqudun dili ilə söylənmiş, ölümün qa çılmaz bir qüvvə olduğu dəfələrlə xatırlandığı halda («Onlar dəxi bu dünyaya gəldi, keçdi. Karvan kimi, qondu köçdü. Əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya yenə qaldı. Gəlimli, gedimli dünya! Son ucu ölümlü dünya!»2) Dəli Domrulun Əzraili kor-koranə axtarışı bu baxımdan nə zər diqqəti cəlb etməyə bilməz. Bu ricətlərdə dastanın yazıya alındığı dövrün və məka nın təsiri açıq-aydın duyulmaqdadır. Belə ki, İslam dini nin bu dünyanın fani olduğunu isbat edən fəlsəfi fikri hər boyda xatırlanmaqdadır. Əgər dastanın İslam dininin mövcud olduğu vaxtda yarandığını qəbul etsək, ölümlü dünyada Dəli Domrulun ölməzlik axtarması doğru ol mazdı.
«Ural batır» dastanında da məsələnin həllinə həmin münasibətdən yanaşmaq lazımdır. Dastanın formalaşma dövrünü 13-cü əsrə aid edən müəlliflərin ciddi yanıldığı 1 Kitabi-Dədə Q orqud. Bakı, 1978, salı. 88. ' Yenə orada, səh. 30. 68 burada bir daha təsdiq olunur. Çünki, artıq üç əsrdən çox bir müddətdə İslam dininin mövcud olduğu Başqırd tor pağında əbədi həyat axtarmaq, ölümü canlı təsəvvür edə rək, tapıb məhv etmək kimi bütünlüklə mifik bir dastanın yaranması inandırıcı deyil. Bütün bunlara nəzərən, nəticə kimi bu süjetin (yəni əbədi həyat axtarışı) insanın ilk uşaqlıq dövrünün, mifik təfəkkürünün məhsulu olduğunu və yazıya alındığı zaman əlavələr edildiyi qənaətinə gəlmək olar. Bu problemin qoyuluşu Şumer və Hind əsatirlərində bir qədər yetkindir. Şumer dastanı «Bilqamıs»da Bilqa- mıs dostu Enkidunun ölümündən sonra belə düşünür:
Bilqamısa bu ideya rahatlıq vermir. O, insanlar üçün əbədi həyat tapmaq istəyir. Onları bu dəhşətli kabusun əlindən almaq istəyir. Bunun üçün də o, Maşu dağına qalxır. Orada insan-əqrəbdən öyrənir ki, ölümsüzlüyün sirrini ancaq Utnapişti bilir. Yolda rastlaşdığı Xanım ona deyir:
və ya Şamaş: İnsan gəldi, gedərdi, dünyada heç nə qalmaz!3 1 Bilqamıs dastanı. Bakı. 1985, səh. 67. ‘ Yenə orada. Bakı, səh. 77. Yenə orada, Bakı, səh. 57. 6 9
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|