Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1 Yenə orada, səh. 8. 2 Kitabi-Dədə Qorqud, Bakı, 1978, səh. 33. 3 «Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1978, səh. 55.
Altay dastanı «Maaday Qara»da hərb sənətinin təsviri. «Bilqamıs»a nisbətən daha yetkindir. Bu da təsadüfü deyil. Çünki «Maaday Qara»dakı təsvir dastanın xaqan lıq dövrünün məhsulu olduğunu deməyə əsas verir. Das tandan aydın olur ki, yer üzündə 70, Altayda 60 xaqanlıq mövcuddur. Sayı-hesabı bilinməyən ordu var. Xarici portret təsviri dastanın aid olduğu dövrü müəyyən etməyə kömək edən əsas amillərdəndir. Dastanda Altay xalqına məxsus hərbi geyiminin geniş təsviri, dastanı yaradan şəx sin çox zəngin portret yaratmaq qabiliyyətindən xəbər verir. «Maaday Qara»nın hərbi geyiminin təsvirinə diqqət edək: «... 62 düyməli şalvarını, 90 qatlı çuqun altlığı olan qara çəkməsini, 62 ay kimi parıltılı, qızılı rəngli düyməli sincab dərisindən kürkünü, 72 gün kimi şölə saçan, gümüşü düyməli günəşli kürkünü, tunc və qızıl işləməli dəbilqəsini geyidi. Qızıl işləməli tunc kəmərini bağladı. Üstdən 68 düyməli tunc-qızıl işləməli zirehini geydi.»1 Rəqəmlərin hiperbolik səviyyədə göstərilməsinin əsas səbəbi yəqin ki, geyimin hərbi əzəmətini nəzərə çatdırmaq məqsədi daşıyır. «Ural batır» dastanının isə belə portret təsvirlərindən uzaq olması onu başqa qədim türk dastanlarından əsaslı surətdə fərqləndirir. Ümumiyyətlə, dastanda məişət təsvi rinin əsas elementi olan geyimin adi bir detalının belə təs viri yoxdur. Təkcə çevrilmələr var: qızın-quşa, quşun- qıza, ilanın-insana və s. Təkcə Ayxulunun təqdimində (yəni qıza çevrilməsində) gözəl olduğu və yanağının azca çökək olması və bir də Qatilin torpağındakı qızın təsviri (s. 114,71) var. Lakin bu portret üçün çox az materialdır. Bu söyləyicinin də əlavəsi ola bilər. Yənbirdə, Yənbikə və oğullarının nə cür xarici görünüşə malik olmaları haq qında kiçicik bir ştrix belə yoxdur... Şumer dastanı «Bilqamıs»ın məişət təsvirindəki yüksək mədəni şərait bu baxımdan nəzəri cəlb etməyə bilməz. Buradakı məişət təsvirindəki aramxanaların mövcudluğu maraqlı haldır. Ninsun dönüb özünü cıramxanaya saldı, Sabunlu köklər ilə bədənini yudu o1. Məişətin ən vacib atributu sayılan aramxanaların mövcudluğu həmin xalqın mədəniyyətin müəyyən mərhə ləsində dayandığını göstərən əsas faktordur. Aramxanalar paklığın, təmizdiyin, mədəniyyətin simvoludur. «Bilqa- mıs» dastanının məişətində geyimin təsviri eyni zamanda sənətkarlığın inkişafına əyani sübutdur. Belə ki, onların geyimləri ibtidai formada deyil, zövqə görə tikilmiş sənət kar əlinin məhsuludur. Şamxatın Enkidunu Uruka apar maq üçün verdiyi təsvir bu baxımdan diqqəti çəkir: Gedək, Enkidu, gedək, o hasarlı Uruka - O yerə ki,adamlar şux geyimlə öyiiniir, O yerə ki, hər günü toya, bayrama döniir2 * . «Bilqamıs» dastanında etiqad növü olan din mövcuddur. Dinin atributu olan müqəddəs məbədlər, qalalar tikilib.
və ya
Ayağa dur, Enkidu, səni aparacam Eana məbədinə, Anunun məskəninə4. Şumerlərdə inkişaf o səviyəyə çatıb ki, artıq yazı sənəti formalaşıb. 1 Bilqamıs. Bakı, 1985, səh. 32. 2 Bilqamıs. Bakı, 1985, səh. 15. 1 Bilqamış. Bakı, 1985, səh. 8. 4 Yenə orada, səh. 18. «M aaday Kara». Москва, 1977, стр. 72-73. 58 59
Başına gələnləri sal bir qayaya döydü, Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, «Ural batır» Sonra hasara alıb, adım Uruk qoydu'. abidəsi məişət tipologiyasına cəlb edilmiş dastanlardan zaman baxımından öz ibtidailiyi, arxaikliyi ilə fərqlənir. Göründüyü kimi, məişət tipologiyasında «Bilqamıs»la «Ural batır» dastamndakı ilk ailənin dünyagörüşü ibtidai «Ural batır» arasındakı zaman fərqinin çox böyük olduğu xarakterlidir. Bu ibtidailiyi ilk insanın təbiət qüvvələrinə aşkarlanır. animist baxışı kimi qiymətləndirmək düzgün olar. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında məişət təsviri daha zəngindir. Burada məişətin atributlarından sayılan ye mək, geyim, yaşayış məskənlərinin türk üslubundakı bə zək təsvirləri ilə yanaşı, qədim toy-nişan adət-ənənələri nin təsvirinin də yer alması maraq doğurur. Belə ki. «Bayburanın oğlu Bamsı Beyrək boymmda xalqın qədim nişan adət-ənənəsinin başlıca şərtlərindən olan başlıq vermənin əlamətləri mövcuddur. Banuçiçəyin qardaşı Dəli Qarçar bacısı üçün aşağıdakı qədər başlıq tələb edir. «- Min buğra (nər) gətirin ki, maya (üzün) görməmiş ola. Min dəxi ayğır gətirin ki, heç qısrağa aşmamış ola. Min dəxi qoyun görməmiş qoç gətirin. Min də quyruqsuz, qulaqsız köpək gətirin. Min dəxi (iri) birə gətirin mana, dedi. - Əgər bu dediyim nəsnələri gətirsəniz xoş, verdim.»1 2 Dastan və nağılların bir çoxunda bu cür ağır başlıqla rın, çətin sınaqların mövcudluğu qız adının, şərəfinin uca tutulduğuna işarədir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında Oğuzların toy adət-ənənəsinin də gözəl təsviri var: «Oğuz zamanında bir yigit ki, evlənsə ox atardı. Oxu nə yerdə düşsə anda gər dək tikdirərdi. Beyrək xan dəxi oxun atdı, dibinə gərdəyin dikdi. Adaxlısından ərgənlik bir qırmızı qaftan gəldi»3. Başqırd dastanı «Ural batır»da isə sınaqlar mövcud olsa da, bu cür toy-nişan ənənəsinin kiçicik izinin belə olmamağı bu dastanın arxaikliyini təsdiq etmə baxımın dan maraqlıdır.
60 61 Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|