Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IIFasil «URAL BATIR» DASTANINDA ƏBƏDİ HƏYAT PROBLEMİ 2.1.
IIFasil «URAL BATIR» DASTANINDA ƏBƏDİ HƏYAT PROBLEMİ 2.1. «Ural batır» dastanında abadi hayat axtarışı va bu süjetin başqa tiirk dastanlarında analogiyası. İlk başqırd ailasinin ibtidai dünyagörüşü. Qədim türk dastanı «Ural batır» həqiqi həyat hadisələ rindən çox-çox uzaq mifik təfəkkürün məhsuludur. Fik rimizi dəqiqləşdirmək üçün mifolojinin nə olduğunu E.A.Qardnerin sözləridə açıqlayaq. E.A.Qardnerə görə «Mifologiya təbiət varlıklan və hadisələrini şəxsləndirmə vasitəsdə ınlatma şəklidir»1 «Ural batır» dastanında təsvir edilən ilk insanlar, onla rın törəmələrinin həyat və məişəti, dastan boyu açıq-aş kar görünən kosmoqonik, antropomorfık, zoomorfik ob razların, mifik qüvvə və vasitələrin mövcudluğu, hadisələ rin cərəyan etdiyi məkanlar (yeraltı, yerüstü, göylər), ölümsüz həyat üçün əbədiyyət suyu axtarışı, bu amal uğrunda iki qardaş Şulgen və Uralın qarşılaşdığı maneə lərdə sınaqlar, xeyir və şərin əzəli-əbədi mübarizəsinin təsviri və s. bu fikri təsdiqləməyə, yəni abidənin mifik tə fəkkürün məhsulu olduğunu deməyə əsas verir. Ümumiyyətlə, əbədi həyat axtarışı süjetinə bir çox dünya, o cümlədən türk xalqlarının2 folklor nümunələ rində rast gəlmək mümkündür. Bu süjet Başqırd xalqının qəhrəmanlıq dastanı olan «Ural batır» abidəsində daha maraqlı və hərtərəfli əks olunmuşdur. İnsan xəlq olunandan həyatı dərk etmək məcburiyyə tində qalır. Onu əhatə edən kainatın kim tərəfindən, necə * * ' Baheddin Ögel. Türk mitolojisi. I.c.. Ankara, 1971, səh. 6. * «Ural batır», «Bilqamıs», «M ahablıarata», «Maaday Qara», «Köqüdey», «Kitabi-Dədə Q orqud», «Şan kızı» dastanları, o cümlədən «Məlikməmməd». «Yetim İbrahim»in nağılı və
yaradıldığı insanı daim düşündürmüş və onlar bu suala cavab tapmağa çalışmışlar. Animist dünyagörüşlii insan lar bu suala cavab tapmaqda aciz olduqları üçün kaina tın, təbiətin sirrləri, ildırımın çaxması, yağışın yağması, canlıların müəyyən müddətdən sonra məhv olması və s. onları dəhşətə salaraq, düşünməyə məcbur etmişdir. Bu hadisələr kainatın və təbiətin sirrlərindən baş çıxarmaq iqtidarında olmayan ibtidai təfəkkürlü insanları daim qorxu altında saxlamış və onlar qurtuluş yolu aramağa çalışmışlar. İlk animist dünyagörüşlü insanlar təbiət hadi sələrini canlı təsəvvür edərək, onlara qarşı mübarizə apa rırdılar. «Yaradılış süjetli mənbələr»1 göstərir ki, Tanrının ilk yaratdıqları ölməz imiş, onları özü ilə eyni səviyyədə, eyni məkanda, əzab-əziyyət çəkməkdən yaşadacaqmış. Bunun bariz nümunəsinə M.N.Səbətçioğlunun tərtib etdiyi əsə rində rast gəlirik. «Türk yaradılış dastanı»nda insanlar Erlikin2 sözünə uyub yasaq olunmuş meyvələri yediklə rinə görə (yəni həmin meyvələr insanlara pisliyi aşılayır) Tanrı onlara cəza verərək, ölümlü etmişdir. Tanrı Erlikin sözünə uyub meyvədən dadan Eceyə: «... Sen Erlikin sözünə uydun, yasak meyveyi yedin, öyleyse cezanı çekeceksin. Çocuk doğuracaksın, doğururken de türlü ezab ve cefa çekeceksin. Sonunda öleceksin, ölümü dadacaksın!...» Doğanaya... da ceza verdi: «... Erlikin gösterdiğini ye din. Benim sözümü dinlemedin... Benim sözümü dinlemiş olsaydın... benim kimi olacaktın. Bundan sonra senin do- kuz kızın, dokuz oğlun olacak. Bundan sonra ben insan M.N.Səbətçioğlu «Türk yaradılış dastanı» İstanbul, 1976; «Bibliya». Moskva. 1990; «Quran». Bakı. 1993. ' Yerlik türk mifologiyasında həm yeraltı dünyanın sahibi, həm də şeytan obrazı kimi verilib. «Türk yaradılış dastanın»da şeytan (insanları düz yoldan çəkindirən) funksiyasını yerinə yetirir. O, Tanrıya qarşı çıxdığı üçün Tanrı onu Yerlik adlandırır, sonrakı pis əməllərinə görə onu yeraltı dünyaya göndərir. 63
yaratmayacağım. Bundan sonra insanlar senden türeye- cek.»1
Bu süjetin analogiyası daha sonra dini rəvayətlərdə (Adəm Həvva) öz əksini tapmışdır. Göründüyü kimi ilk yaradılış dastanlarına əsasən Tanrı insanı ölməz yaratmış, Şeytan Onun yaratdıqlarının qəl binə yol taparaq, onları Tanrının gözündən salmaqla, ölümlü etmişdir. «Əbədi həyat axtarışı» süjetli dastanlar elə bil bir növ həmin yaradılış dastanlarının davamı təsi rini bağışlayır. Həmin süjeti izləyərkən belə bir qənaətə gəlmək olar ki. insanlar itirdikləri səadəti (ölməzliyi) ax tarır, bu yolda onları aldadan şər qüvvəyə Erlikə (şey tana) qalib gəlmək uğrunda mübarizə aparırlar. Başqııd dastanı «Ural batır»da Ural əbədi həyat suyu axtarışı zamanı şər qüvvələri təmsil edən Qatil şahla, ilanlar şahı Qəhqəhə və oğlu Zərkumla, əjdəha Əzrəklə, divlərlə, qadağan edilmiş qanı içdiyinə görə şər qüvvələrin xidmətçisinə çevrilmiş doğma qardaşı Şulgenlə; Şumer dastanı «Bilqamıs»da Bilqamıs və Enkidu Humbaba və onu himayə edən ildırım, tufan, yağış tanrısı Addu, Veer, Şamaş, yer adamı Yerşkiqal ilə; Altay dastanı «Maaday Qara»da Köqüdey Merqen şəri təmsil edən Qara Qula, Erlik bəy, onun qızı Qara Qulanın arvadı Qara Taadi, ona xidmət edən qara buğa, qara nər və s. ilə; «Kitabi- Dədə Qorqud»da Dəli Domrul Əzraillə qarşılaşırlar. Onlar sanki həmin Şeytanın təmsilçiləri olan şər ruhlara qalib gələrək öz haqqlarını (ölməzliyi) geri qaytarmaq uğrunda mübarizə aparır və son nəticədə əməlləri ilə əbə dilik qazanırlar. Bu süjetin araşdırılmasında «Ural batır» dastanının ilkin qaynaq kimi götürülməsi təsədüfü deyil. Çünki əbədi həyat problemi başqa türk dastanları ilə ti- poloji müqayisə zamanı bu dastanda öz qədimliyi və zən ginliyi ilə seçilir. Görkəmli tədqiqatçı M.Seyidova görə: 1 M.N.Sepetçioğlu. Türk dastanları. İstanbul, 1976, səh. 21. 64 «Başqırdlarm ən əski, kosmoqonik, mifoloji təfəkkürü ilə sıx bağlı, əsasən, mifik aləmin obrazlarının iştirak etdiyi çox dərin məzmunlu, bədii estetik baxımdan yetkin «Ural batır» eposu türkdilli xalqların bəzi mifoloji baxışlarının kökünü aydınlaşdırmaq üçün qiymətli qaynaqdır.»1 «Ural batır» abidəsindəki mifik obrazların üstünlük təşkil etməsi bu dastanın lap qədimlərlə səsləşdiyini, yəni ilk animist görüşlü insanların mifik təfəkkürünün məhsulu olduğunu isbat etməyə əsas verir. Bu cəhətdən dastanın ana süjet xəttini təşkil edən əbədi həyat axtarışı zamanı qəhrəmanın qarşılaşdığı mifik qüvvə və vasitələr maraq doğurur. Dastanda təsvir edilən insanların dünyagörüşü ibtidai xarakterlidir. Belə ki, hələ ölümün nə olduğunu və kim tərəfindən göndərildiyini, təbiətin dəhşətli, pozulmaz, qaçılmaz bir qanunu olduğunu dərk etmək iqtidarında deyillər. Bunu Yanbirdə atanın bu adaya necə gəlib çıx dıqlarını oğullarına nağıl etdiyi səhnədə aydın görmək mümkündür:
dan olduğumuz yerə, atalarımız yaşadığı torpağa Ölüm gəldi. Çox cavanları məhv elədi. Amma ölüm bilmədi ki, ananızla mən qaçıb gizlənmişik. Ailənin başçısı Yanbirdənin fikrincə, insan ayağı dəy- 1 M.Seyidov. Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqlan. Bakı, 1983, səh. 120 .
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|