Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
zahiir formasına rast gəlmək mümkündür. 1. Müqəddəsliyin rəmzi olan Günəş formasında. 2. Şər qüvvələrin əlində cəmləşən, qəhrəmana hər addımda mane olmaq üçün istifadə formasında. Belə ki, dastan və nağıllarda ikinci təzahürə birincidən çox rast gəlmək mümkündür. Bir qayda olaraq, qəhrəmann- ların sınaq yolları divlərin, əjdəhalarm və s. şərə xidmət edən qüvvələrin törətdiyi (nəfəsləri, sehrli vasitələrlə) odlar, yan ğınlarla çətinləşdirilir. Təsadüfi deyil ki, bu mifik süjet son- ralar yaranan dini rəvayyətlərə də öz təsirini göstərmişdir. Həmin dini rəvayətə görə şər ruhların daşıyıcıları olan, öz əməlləri ilə şərə xidmət edən insanlar ölərkən cəhənnəm odunda yandırılmaqla cəzalandırılırlar1 * . «Ural batır» dastanında da odun sadaladığımız ikinci formadakı təzahürü ilə qarşılaşırıq ki, bu məsələnin geniş izahına «Xeyir və şər konflikti» bölməsində yer veriləcək dir. «Ural batır» dastanındakı ilk ailənin məişətində odun təsvirinə rast gəlmək mümkün deyil. Demək,burada təsvir edilən od adi məişət odu deyil. Bu od rəmzi məna daşıyaraq xeyir və şər qüvvələri arasındakı mübarizənin şiddətini gös tərməyə xidmət edir. Od haqqında bu cür ilkin təsəvvürün mövcudluğu dastanın formalaşma (yəni son) dövründə odun yeni-yeni əldə edilməsi zamanının izləri duyulmaqdadır. «Ural batır» dastanın arxaikliyi məsələsinə dünya mə dəniyyətinin riişeyimi sayılan, yazılı abidə kimi hələ e.ə. 6-2 minillikdə formalaşaraq, gil lövhələr üzərinə köçürü lən Şumer dastanı «Bilqamıs» və əski türk xalqlarının qə dimliyi ilə seçilən abidələri ilə tipoloji müqayisələr zəm- nində bir növ aydınlıq gətirmək mümkündür. Şumer dastanı «Bilqamıs»dakı məişət təsviri onların nəinki odu tanıdıqlarını, hətta bu odun məişətdə istifa dəsi, yeməyi bişmiş yedikləri; 1 Quran. Bakı, 1990. səh. 609-610. 50
həmçinin müxtəlif növ içkidən istifadə etmələri: Məleykələrə layiq şərbət içizdirərəm.. Enkidu doyanacan, o ki var çörək yedi. Üstündən yeddi küyüm sikeradan gillətdi.3 Kosmetik vasitələri tanımaları: Canına sürtmək üçün zeytun yağı verərəm.4 - bu abidənin mədəniyyətin inkişafının müəyyən mərhələsində yarandığını deməyə əsas verir. «Ural batır» dastanında içki növü kimi təmiz su və heyvandan zəli vasitəsilə sorulmuş və müəyyən müddət balıqqulağında saxlanmış qandan istifadə olunur. Ata oğullarına deyir:
lıqqulağına yığılmış qandan ağzınıza vurmayın. Qan, bu eposda içkidən çox rəmzi məna daşıyır. Belə ki, qanı hər bir şəxs içə bilməz. Qanı içən şəxs ölümü, pisliyi, şəri dərk edir. Ona görə də Yənbirdə bu məsələləri dərk et mək iqtidarında olmayan kiçik yaşlı oğullarına həmin qanı (köhnəlmiş qan) içməyi qadağan edir. «Ural batır» eposun- 1 Bilqamıs, Bakı. 1985. səh. 47. " Yenə orada, səh. 47. ’ Yenə orada, səh. 19. 4 Yenə orad a, səh. 47.
dakı bu motiv yaradılış süjetli «Altay yaradılış» dastanında, «Bibliya» və «Qurani-Kərim»dəki Tanrının, Allahın qada ğaları ilə tipoloji bənzəyişi maraq doğurur. Sadalanan mən- bəələrdə Tanrının qadağan etdiyi meyvələri yeyən Doğa- nay-Ece, Adəm-Həvva xeyir və şəri, ölümü duyduqlarına görə mələk kimi göylərdə yaşamaqdan məhrum edilərək yerə endirilir,bəşəriyyətin əcdadı kimi doğub törətmək və sonrada ölümlü olmaqla cəzalandırılırlar. А от дерева познание добра и зла, не ешь от него; ибо в день в который ты вкусишь от него, смертью умрешь.1 Atanın qadağasını pozan Şulgen vaxtından tez qanı içdiyinə görə şər qüvvələrin, şər ruhların xidmətçisinə çev rilir. «Ural batır» abidəsində içki kimi qandan istifadə edilməsi faktı A.N.Kiriyev və A.İ.Xarisovun dastanın formalaşma dövrünün (yəni feodalizm 10— 13—
cü əsr) təyi- nindəki yamlmalarmı bir daha qabarıq nəzərə çarpdırır. Çünki, artıq İslamı qəbul etmiş türklər Allah tərəfindən qanın bir içki kimi qəbulunun haram olduğunu bilirdilər. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, dastan tədqi qatçıların dedikləri vaxtda formalaşsa idi, yəqin ki, qanm içki kimi təsviri qeyri-mümkün hal sayılmalıdır. «Qurani- Kərim»in Əl-Maidə («Süfrə») surəsində göstərilir ki, «... Allah haram buyurmuşdur... ölü /kəsilmədən ölüb mur dar olmuş/ heyvan, qan, donuz əti...»2 Qandan içki düzəlməsi üsulu da çox maraqlıdır. İçki üçün nəzərdə tutulmuş qanı hər heyvandan deyil, otla qidalanan heyvandan qara zəli vasitəsilə sorduraraq, balıqqulağına doldurub müəyyən müddət orada saxladıqdan sonra istifadə edirlər. Bunun üçün də lazımi yaş və cəsarət səviyyəsi tələb olunur. Bu hal ancaq içkidən istifadədə deyil, eyni zamanda yeməkdən istifadə üsullarında da özünü biruzə verir. «Ural batır» eposunda ailənin çox maraqlı qidalanma normativi mövcuddur. Onların ovladıqları heyvandan qida üçün isti 1 Библия. Москна, 1991, стр. 2. 2 Qurani-Kərim. Bakı, 1990, səh. 88. 52 fadə üsulları da müxtəlifdir. Əgər ovlanan heyvan erkək- dirsə kişi ilə qadın ikisi başım, Şulgen, Ural, it, şir, qızıl quş, durna balığı isə qalan hissəsini yeyirlər. Yenlek irkək bıddınihə, İrle - bisəle ikəühe Başın seynəp aşağan, Şulgen menən Uralğa, Ete menan anskınğcı, Şonkar menən surtanğa Bütən hanın taşlağan. (s.,56) Əgər ovlanan heyvan dişidirsə ərlə arvad ürəyini götürürlər.
Atanın qoyduğu qadağa da əxlaqi- estetik cəhətdən çox maraqlıdır. Belə ki, atanın qadağası təkcə yaş həddi ilə ölçülmür, onların göstərdikləri şücaət, qəhrəmanlıq ilə səciyələnir. Ata o vaxt oğullarına qan içməyə, heyvanın baş və ürəyini yeməyə icazə verəcəkdir ki, onlar elə bir yaş həddinə çatsınlar ki, özləri heyvan ovlamağı bacarsınlar.
Buradan aydın göründüyü kimi bu ailənin yemək qaydası eyni zamanda simvolik səciyyə daşıyır. Əgər «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında igid adını özünün əməlləri, qəhrəman- 53
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|