Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dəli Domrul
- İdel
- 1.2. Türk əsatir və dastanlarında mifik obrazlar. Başqırd torpağında ilk əcdad və onun törəmələri. Bunun
zimləyir. Sol tərəfə gedən Şulgenin mifik məkana yollan dığı aydın olduğu halda, (yəni Samrau quşun, ölkəsi, göylər), sağ tərəfə gedən Uralın istiqaməti məlum deyil. Bircə o məlumdur ki, Ural öz ölkəsindən çıxaraq, maddi formada mövcud olan başqa ölkəyə uğrayır. Qatilin cəza üsulunun şahidi olan Ural kütləyə yaxınlaşaraq, burada nə baş verdiyini soranda qoca deyir:
ilə gəlməyindən sən başqa ölkənin adamına bənzəyirsən. Bu fakt açıq-aşkar Uralın öz ölkəsindən çıxdığını de məyə əsas verir. Lakin bu ölkədəki qayda-qanun və əxlaq normalarında olan bəzi xüsusiyyətlər həmin xalqın türk olmadığını bir daha təsdiqləyir. I. Bu ölkədə mövcud olan əxlaq normaları, yəni qızın özünə ildə bir dəfə ər seçməsi nə türk əxlaqına, nə də müəlliflərin (A.N.Kiriyev, A.İ.Xarisov) abidəni aid et dikləri feodalizm dövründə mövcud olan islamlaşmış türk qayda-qanunlarına uyğun hal sayıla bilməz. Cəsarətlə demək olar ki, elə bir qədim türk dastanına rast gəlmək mümkün deyil ki, orada qadın, ana adı yüksək tutulma sın. Bir qayda olaraq, türk dastanlarında öz istəklisinə qovuşmaq çox çətin sınaqlar bahasına başa gəlir ki, bu yolda neçə-neçə igid öz həyatını qurban verməli olur. Bu da qızın, qadının şərəfini uca tutulduğuna bariz misaldır. «Ural batır» dastanında Humaya malik olmaq üçün bu cür ağır sınaqlarla zəngin süjet xətti var. (s., 125-126) Ziya Göyalp əski türklərin qadına münasibətini aşağı dakı formada incələyir: «... Əski türklər həm demokrat, həm də qadın hüquqlarına hörmət edən feminist idilər... 38 Xaqan tərəfindən bir buyruq, əmr hazırlandığı zaman, - Xaqan buyurur ki,» sözləri ilə başlardısa, ona itaət edil məzdi. İtaətlə qarşılanması üçün mütləq «Xaqan və Xa tun buyurur ki,»- sözləri ilə başlamalıydı. Xaqan tək ba şına heç bir elçini qəbul etməzdi. Elçilər ancaq sağda Xa qan, solda Xatun oturduqları zaman ikisinin birdən hüzuruna gələrdilər...»1 «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında: «Ana haqqı. Tanrı haqqı...»2 kimi qiymətləndirilib. Dəli Domrul qadını ilə halallaşanda belə demiş: «Gözün kimi tutarsa, könlün kimi sevərsə, sən ona varğıll...
sam, ala ilan olub məni soqsun!...»3 Türk qadınının yüksək əxlaqından söz açan misalların sayını istənilən qədər artırmaq olar. II. Dastanın Qatil şahla bağlı hissəsində elə xüsu siyyətlər var ki, onlar türk dünyagörüşü normalarına uyğun gəlmir. Belə ki, həmin hissədə Allaha və əcdadla rına insan qurbanından söhbət gedir. Elə bu faktı nəzərə alaraq demək olar ki, Qatilin torpağında yaşayanlar qeyri-türk xalqıdırlar. Çünki heç bir əski türk abidəsində insan qurbanı faktına rast gəlinmir. Bu ancaq Midiyalı lara xas xüsusiyyət kimi qiymətləndirilə bilər. Midiyalılar döyüşdə məğlub etdikləri ilk düşmənin başın kəsib, qanın içərmişlər. Bu birinin zəifləməsi, o birisinin güclənməsi demək idi4. Lakin bu faktı Allaha qurbanla eyniləşdirmək olmaz. Bunu intiqam hissi kimi qeyd etmək olar. Qədim Atəşpərəstliyin dini kitabı olan «Avesta»da Allahlara saysız-hesabsız qurbanlar verilir ki, bunlar in san qurbanları deyil, heyvandan verilən qurbanlardır. ' Ziya Göyalp. Türkçülüyün asasları. Bakı. 1991, sah. 121-122. 2 K itabi-D ada Qorqud. Bakı. 1978, salı. 39. 1 K itabi-D ada Qorqud. Bakı, 1978. sah.92-93 4 H erodot, Tarix IV, 5s., Leninqrad, 1972. 39
Düzdür, «dini rəvayətə görə bütləri qırdığı üçün oda atdırılan, lakin od gülüstana çevrildiyinə görə qurtulan və Məkkənin əsasını qoyan İbrahim peyğəmbər oğlu İsmayılı Allaha qurban kəsmək istəyib. Lakin Allah bu işdən razı qaldığı üçün İsmayılın yerinə Habilin qurbanlıq qoçunu göndərərək onun qurban kəsilməsini əmr etmişdir» «Şan qızı» dastanında da bu fakt bir daha təsdiqlənir:
«Ural batır»ın yarandığı ərazini, yəni coğrafi koordi natını təyin etmədə dastanda adı çəkilən toponomik adlar böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, dastandakı antropo- morfik obrazlar olan Ural, Şulgen, İzel (İdel), Nöqöş (Nuquş), Hakmar (Xakmar), Yayıq (Yayıq), Yamantau, Kırktı, İrəməl2 və s. bu abidənin Başqırd xalqına mənsub- luğun deməyə əsas verir. Bildiyimiz kimi animist görüşlü qədim insanlar real surətdə mövcud olan təbiət hadisələ rini dərk etmək iqtidarında olmadıqlarına görə onlar haqqında müxtəlif rəvayətlər, miflər yaratmışlar. Məhz «Ural batır» dastanında adı çəkilən antropomorfik ob razlar da həmin qənaətdən törənmişdir. Dastanın qəhrə manları Başqırd ərazisində mövcud olan dağ, çay və göl lərin animist təfəkkürlü insanlar tərəfindən yaratdıqları mifik obrazlardır. Türkooloq M.İ.Steblin-Kaminskinin ' «Şaıı kızı» dastanı. İstanbul, i 98, səh.292.
Şulgen-Buryazan rayonunda göl, buna həmçinin «Yılkı sıkkan» (İlxı çıxan) da deyilir. Ağboz ata həsr edilmiş başqa bir versiyada Şulgen Ağboz atı göldə saxlayır.
40 mifə verdiyi tərif bu fikri açıqlamağa imkan yaradır. Steblinə görə: «Миф - это творчество, при котором фан тазия принималась за реальность»1 Animist dünyagörüşlü insanların yaratdığı antropo morfik obrazlara diqqət etsək görərik ki, onların yaran masında həmin təbiət hadisələrinin adları və xarici görü nüşü əsas rol oynayır. 1.2. Türk əsatir və dastanlarında mifik obrazlar. Başqırd torpağında ilk əcdad və onun törəmələri. Bunun mifoloji tipologiyasındakı oxşarlıq və özünəməxsusluğu. (Adəm-Həvva, Tarqıtay süjetləri ilə müqayisə) Dünya xalqlarında ilk yaradılış, ilk insan haqqında müxtəlif əfsanə və rəvayətlər mövcuddur. Bu əfsanə və rəva yətlər eyni mifik süjet ətrafında (yəni ilk insan, bəşəriyyətin ilk törədicisi) müxtəlif zamanlarda, müxtəlif xalqlar tərə findən özünəməxsus dünyagörüşü çərçivəsində yaranmışdır. Belə ki, həmin süjetli miflərdə, onları yaradan şəxslərin mənsub olduqları zamanın, mühitin təsiri duyulmaqdadır. Bildiyimiz kimi animist görüşlü qədim insanlar real su rətdə mövcud olan təbiət hadisələrini dərk etmək iqtida rında olmadıqlarından, onlar haqqında müxtəlif miflər, rəvayətlər yaratmışlar. Məhz həmin dünyagörüşün nəticə sidir ki, təbii varlıqlar mifik obrazlar şəklində təqdim olunurlar. İlk əcdadla bağlı süjet «Ural batır» dastanında öz mifik xarakterini saxlamışdır. «Ural batır»ın arxaikliyini göstərən ilkin cəhət das tanda Tanrı haqqında heç bir təsəvvürün olmamasıdır. Burada təsvir edilən ilk insanların (Yənbirdə və Yənbikə) bu adaya necə və haradan gəldikləri, ata-analarının ha rada qaldığı, doğma torpaqlarının harada olması barədə ilkin məlumatları belə yoxdur. 1 M.И.Стеблин-Каминский. Мифы. АН СССР. Л. Наика. Ленинград. 1976, стр.5. 41
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|