Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1 Sebetçioğlu. Türk yaradılış dastanı. İstanbul, 1976, səh. 18.
Bil kart тепэп bil karsık Kayzan bırıda keleiilen, Ata-əse, er-hıuı Kayza torop kalının Üzzere lə onotkan, ti; (s.,55) Mənası: Qoca və qarı özləri bilmirlər ki, haradan gə liblər. Onların ata-anası haradadır. Doğma torpaqları haradadır. Belə mifoloji obrazlar skiflərin «Tarqıtay» adlı rəvayə tində daha qabarıqdır. «По рассказам скифов, народов их-моложе всех. А произошел он таким образом. Первым жителем этой ещё необитаемой тогда страны был человек по имени Тарги- тай. Родителями этого Таргитая, как говорят скифы, бы ли Зевс* и дочь реки Борисфена... Такого рода был Тар- гитай, а у него было трое сыновей...»1 Tarqıtay haqqındakı mif animist dünyagörüşün məh sulu olduğu halda artıq kamilləşmə Tanrının (Zevsin) müəyyən mənada dərkində özünü göstərir. Düzdür, Tanrı (yəni Zevs baba) burada yaradıcı qüvvə deyil, törədici qüvvə kimi təsvir edilir. Heredot Zevsin kimliyini açıqlarkən, yunanların baş Allahı, skiflərin isə babası kimi göstərildiyini qeyd edir. İlk insanın (Tarqıtayın) Tanrı (Zevs) ilə Borisfen çayının qızının izdivacından törəməsi animist dünyagörüşün nə ticəsində yaranmışdır. Əski dünya miflərində su pərisindən törəmə (doğulma) anlayışı mifik təfəkkürlə bağlıdır. Lakin dastanlardan göründüyü kimi Pəri qızla izdivac həmişə müsbət nəticə vermir. «Tarqıtay» əfsanəsində Pəri qızın baş Allah Zevs ilə izdivacından skiflərin başçısı Tarqıtay törəmişdirsə, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında Pəri qız * Zevs qədim yunan mifologiyasında baş Allah, Allahların və insanların hökümdavı. (ASE, cild 4, Bakı, 1980, səh. 304) 1 Гередот. История. IV. 5, Ленинград, 1972, стр.65. 42 Təpəgözü doğaraq Oğuza bəla göndərir. «Təpəgözün Pəri anası gəlib oğlanın barmağına üzük keçirdi: - Oğul! Sənə ox batmasın! Tənin qılınc kəsməsin! - dedi»1. Bu iki müqayisədən aydın olur ki, Pəri qız müqəddəs varlıqdır. Ona görə də müqəddəs varlıq olan Allahla (Zevs- lə) izvacmdan müsbət qəhrəman, yer adamı Çobanm bu müqəddəs varlığa təcavüzündən isə Oğuza bəla törənmişdir. Başqırd dastanı «Ural batır»da da bu cür mifoloji ana, ata obrazları var. Burada zoomorfık obraz olan Samrau- nun (Simurq) kosmoqonik obrazlar olan Günəş və Ayla izdivacından Humay (qu quşu) və Ayxulunun (mələk qız, quş) törəməsi Ayın, Günəşin əski türk mətinlərində yara dıcı qüvvə kimi çıxış etməsini bir daha təsdiqləyir. Lakin dastanın mətninə əsasən demək olar ki, kosmoqonik Ay, Günəş və zoomorfık Samrau (Quş ata) obrazlarının izdi vacından yer adamı deyil, quş qızlar (mələklər) Humay və Ayxulu törəyir ki, onların da yer adamları olan Şulgen və Uralla izdivaclarından Hakmar və İdel antropomorfik obrazlar törəyir. Ümumiyyətlə, Ay və Günəş türk mifo logiyasında bir çox hallarda törədici qüvvə kimi çıxış edir. Kosmoqonik obraz olan Günəşin və Ayın bir çox hal larda mifoloji ana kimi verilməsi silsilə təşkil edir. Amma Ay kosmoqonik obrazı isə bu baxımdan ikili səciyyəyə malikdir. Ay obrazı miflərdə bəzən ata, bəzən ana funk siyası daşıyır. «Ural batır» dastanında da Ay məhz mi foloji ana obrazı kimi təqdim olunur. Bundan başqa Oğuz mətinlərindən olan «Oğuz Kağan» dastanında da Oğuz Kağanın Ay Kağandan doğulması qeyd edilir. ... Genə günlərdən bir gün ay kağan Nunq gözü yarıb butadı erkək oğul toğurdı!2 Demək, buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, hər iki 1 «K ittabi-D ədə Q orqud» dastanı. Bakı, 1978, səh. 35. 2 F.Bayat. Oğuz epik ənənəsi və «Oğuz Kağan» dastanı. Bakı, 1993. səh. 110 43
dastan animistik dünyagörüşün məhsuludur. Lakin bu süjetin dastanlarda təsviri onların fərqli zaman çərçivə sində yarandığını əsaslandırır. İlk yaradılış süjeti «Altay yaradılış» dastanı, «Bibliya» və «Quran»da özünün daha da kamillik zirvəsinə qalxır. Bu abidələrdə artıq Tanrı, Allah yaradıcı qüvvə kimi, bə şəriyyətin yaradıcısı kimi təsvir edilir. Fikrimizi əsaslan dırmaq üçün mənbələrə müraciət edək. «Türk yaradılış dastanında» Tanrı Qaraxan bəşəriyyə tin ilk törədicisini ağac budaqlarından yaradır: «... Dal ları, yapraqları olmayan ağaca baxmaq hoş degil, bu ağacın dokuz dalı birden olsun!... Bu dokuz dalın her bi- rinden dokuz kişi türesin ve bunlardan dokuz millet ol sun!... - dedi»1 Maraqlı burasıdır ki, Ağac ana (mifoloji ana) obrazına bir çox türk mətinlərində rast gəlmək mümkündür. Altay dastanı «Maaday Qara»da düşmən əlinə keçməsin deyə Maaday Qara körpəsinin beşiyini Qayın ağacından asır və ağacın şirəsini bağırsaq vasitəsilə onun ağzına yönəldir2.
lam - dedi. Demək, qəhrəman maddi formada insanlardan törəsə də, onun ölməyib yaşamasında, qidalanmasında başlıca rolu Qayın ağacı oynayır. Türk xalqlarının mifologiyasında ağa ca müqəddəs varlıq kimi baxmaq, ona tapınmaq halları bir qayda olaraq müstəsnalıq təşkil edir. Xalq arasında yaşıl ağaca, (yəni yaşayan ağaca) əl qaldırmaq günah hal sayılır. Ağac növlərindən ən çox müqəddəs sayılanı Çinar və Qayın
2 Altay Kay çörçök. M aaday Kara. Moskva, 1973, səh. 68. 3 Yenə orada, səh. 87. 44 ağacıdır. Çinar ağacına türk mifologiyasında ana obrazı kimi rast gəlinmir. Çinar dastan və nağıllarda əzəmət, möh kəmlik rəmzi kimi təsvir edilib. Altay dastanı «Maaday Qara» da Maaday Qaranın yurtasmm əzəmətli təsviri məhz Çinar ağacından başlanır. Burada Çinar eyni zamanda gö zətçi, qoruyucu bir vasitə kimi təsvir edilib1. Buna bənzər motivə «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanın da da rast gəlmək mümkündür. Uruzu düşmənlər asmaq istəyəndə o, ağaca üzün tutub belə söylənir: Böyük-böyiik suların körpüsü ağac! Qara-qara dənizlərin gəmisi ağac! Əgər ərdir, ögər övrətdir, qorxusu ağac! Başın ala baxsam əgər, başsız ağac! Dibin ala baxsam dibsiz ağac! Məni sənə asarlar, götürmə, ağac! Əgər götürsən, yigitliyim səni tutsun, ağac!2 Təsadüfü deyil ki, Çinar ağacı indinin öziində belə türk poeziyasında «Xan Çinar» təşbehi əzəmət, vüqar simvolu kimi işlədilir. Lakin Qayın ağacı isə türk xalqlarının bir çox mifik mətinlərində mifoloji ana obrazı kimi çıxış edir. Qayın ağacı nəinki türk, eyni zamanda başqa xalqlarda məsələn, buryatlarda «Apa ağac» adlandırılır3. Bütün bunları Ağaca əsatiri baxış, animistik görüşün nə ticəsi kimi qiymətləndirmək olar. Məlum haldır ki, ana uşa ğı yemləyən, ata isə qoruyan, dəyanət, cəsarət, hünər aşıla yan varlıqdır. Ağacların təbii xüsusiyyətləri onların bu cür xarakterizə edilməsinə imkan yaradır. Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, Qayın ağacının şirəsi qida üçün yararlı olduğundan animist təfəkkürlü insanlar onu ana kimi, Çinarın vüqarlı, əyilməz qamətinə görə ata kimi 1 M aaday Q ara. M oskva, 1973, səh. 63. 2 Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı. 1980, səh. 40. 3 Летописи хронских бурят. Москва - Ленинград. 1940, стр. 60. 45
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|