Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ GƏNJƏ DÖVLƏt universiteti
Yüklə 1,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
86 Mərə Qazan! Dünlügi altun ban evini gətürmişiz, bizimdir!.. Qırq incə bellü qızla Boyı uzun Burla xatunı gətürübdurur, bizimdir!.. Qırq yigidlən oğlın Uruzı gətürmişiz, bizimdir!.. Tavla-tavla şahbaz atların, qatar-qatar dəvələrin gətürmişiz, bizimdir. Qarıcıq ananı gətürmişiz, bizimdir. Sana verməziz, Yayxan keşiş oğlına verəriz. Yayxan keşiş oğlından oğlı toğar, Biz anı sana ğərim qoruz, -dedilər. Böylə digəc Qarıcıq çobanın acığı tutdı, todaqları təbsirdi. Çoban aydır: Mərə, dini yoq, əqlsiz kafər! Ussı yoq, dərnəksiz kafər! Qarşu yatan qara qarlı tağlar qarıyıbdur, otı bitməz. Qanlu-qanlu ırmaqlar qurıyıbdır, suyı gəlməz. Şahbaz-şahbaz atlar qarıyubdur, qulun verməz. Qızı-qızıl dəvələr qarıyubdur, köşək verməz. Mərə kafər, Qazanın anası qarıyubdur oğul verməz. Dölin almaqdan səfan varsa, Şökli Məlik, qara gözlü qızın varsa, gətür, Qazana ver! Mərə kafər, sənin qızından oğlı toğsun, siz anı Qazan bəgə qədim qoyasız, -dedi (II b., s. 48- 49). Qazanla kafərin və Qaraca çobanın yuxarıda verilmiş mükaliməsində formaca dialoq quruluşu yerində qalır, ancaq dialoji nitqə daxil olan komponentləri əksəriyyətlə yardımçı informasiyalar təşkil etdiyindən (və yeganə əsas informasiyanı 87 çoxluqla yardımçı informasiyalar bloku müşayiət etdiyindən) onlar normal ünsiyyət funksionallığını verməyə bilirlər. «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı şer mətnlər, bir qayda olaraq, özünəməxsus xüsusiyyətlərlə səciyyələnir: a) şeir mətnlər xüsusi forma strukturu ilə xarakterizə olunur. Həmin struktura görə şeirlərdə ayrı-ayrı misraların sonu fonetik tərkibcə bir-birinə uyğunlaşa bilir. Bu uyğunlaşma təsadüfi yox, sistematik şəkildə üzə çıxır. Yəni -qafiyələnmə adətən mətnin əvvəlini təşkil edən misra- cümlələr içərisində və mətnin sonunda gələn misra-cümlələrin arasında olur. Açuq-açuq meydana bənzər sənin alıncuğın, Eki şəbçırağa bənzər sənin gözcigəzin. Əbrişimə bənzər sənin yəlicigin. Eki şəbçırağa bənzər sənin gözcigəzin. Əri muradına yetürər sənin arxacığın, At diməzəm sana, qartaş deyərəm. Qartaşımdan yeg! Başıma iş gəldi, yoldaş deyərəm, Yoldaşımdan yeg! (III b., s. 60). -pauzalı qafiyələnmə özünü göstərir. Yəni şerin tək və ya cüt sıralanan misralarının sonu fonetik tərkibcə uyğunlaşır. Qarşu yatan qara tağım yıqılubdır, Ozan, sənin xəbərin yoq. Kölgəlicə qaba ağacım kəsilübdir, Ozan, sənin xəbərin yoq. Dünyəlikdə bir qardaşım alınubdır, Ozan, sənin xəbərin yoq… (III b., s. 62) Qara qıyma gözlərin cöngəlməsəydi, «Ağam Beyrək» diyədəm ozan, sana! Yüzini qara saç örtməsəydi, «Ağam Beyrək» diyədəm ozan, sana! 88 Qunt-qunt biləklərin solmasaydı, «Ağam Beyrək» diyədəm ozan, sana! Apul-apul yürişindən Aslan kibi turışından Qanrıluban baqışından Ağam Beyrəgə bənzədürəm, ozan, səni! Sevindirdin, yerindirmə, ozan, məni! (III b., s. 62) b) «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı söyləmələr (şer mətn) nəsr mətnlərin üzvi tərkib hissəsi olduğundan məzmunca vahid süjet xətti ilə bağlanır. …Yegnək ardından yetdi. Hasar qapusına girmişkən qara polat uz qılıca ənsəsinə eylə çaldı kim, başı tob kibi yerə düşdi. Andan Yegnək atın döndərdi; ləşkərə gəldi. Tutsaq olan Qazılıq qocayı salı vermişlər. Çıqub gəldi. «Hay, bəg yigitlər, kafəri kim öldürdi?» deyü soylamış, görə- lim, xanım nə soylamış, aydır: Qaytabanın mayasını yüklü qodum, Nərmidir, mayamıdır, anı bilsəm. Qara ayılum qoyunını yüklü qodum, Qoçmıdır, qoyunmıdır, anı bilsəm. Ala gözlü görklü həlalım yüklü qodum, Erkəkmidir, qızmıdır, anı bilsəm. Mərə, bəg yigitlər, xəbər mana, yaradanın eşqinə! (YII b., s. 97) c) şeir mətnlər deyişmələrdə daha çox işləndiyindən əksər hallarda xitabla başlanır: Hey, yigidim, bəg yigidim! Qaytabanlar torumından dönərmi olur? Qaraqucda Qazlıq atlar quluncığın dəpərmi olur? Ağayılda ağca qoyun quzucığın süsərmi olur? Alp yigitlər, yeg yigitlər görklüsinə qıyarmı olur? (YI b., s. 92) 89 d) şeir mətnlər xüsusi mürəkkəb cümlə formaları ilə əlaqələndiyindən əksər hallarda spesifik quruluşlu sintaktik vahidlər - mürəkkəb sintaktik bütövlər əmələ gətirir. e) şeir mətnlərin tərkib hissələrini təşkil edən ayrı-ayrı cümlələr arasında özünəməxsus şəkildə uzlaşmalar müşahidə olunur. Belə uyğunlaşmalar təsadüfi xarakter daşımayıb, sistematik şəkildə üzə çıxır. Eyni bir misranın əvvəli ilə sonunu fonetik tərkibcə oxşar köklü sözlər müşayiət edir. Bin-bin ərdən yağı gördümsə, oyunum dedim. Yigirmi bin ər yağı gördümsə, yılamadım. Otuz bin ər yağı gördümsə ota saydım. Qırq bin ər yağı gördümsə, qıya baqdım. Əlli bin ər gördümsə, əl vermədüm. Altmış bin ər gördümsə, aytışmadım. Səksən bin ər gördümsə, səksənmədim. Toqsan bin yağı gördümsə, tonatmadım. Yüz bin ər gördümsə, yüzüm dönmədim. (XI b., s. 117) Nümunədə, bir qayda olaraq, misraların əvvəlində saylar, sonda isə oxşar fonetik kökə malik fellər və ya tərkibi fellər gəlir (birinci misra kiçik istisna təşkil edir): yigirmi bin - yılamadım otuz bin - ota saydım qırq bin - qıya baqdım əlli bin - əl vermədim altmış bin - aytışmadım səksən bin - səksənmədim toqsan bin - tonatmadım yüz bin - yüzüm dönmədim ə) misra əvvəli leksik təkrar - anafora müşahidə edilir: Alan sabah, xan qızı, yerimdən turmadımmı? Boz ayğırın belinə binmədimmi? Sənin odan üzərinə sığın-keyik yıqmadımmı? Sən məni yanına qağırmadınmı? Yüklə 1,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|