Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ GƏNJƏ DÖVLƏt universiteti
Yüklə 1,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
73 Mürəkkəb sintaktik bütövdən gətirdiyimiz parçada I, II, III, IY, Y, YI, YII, YIII cümlələrin xəbəri felin nəqli keçmiş zamanında birinci şəxsin cəmi ilə, IX, X, XI cümlələrin xəbəri felin əmr şəklində ikinci şəxsin cəmi ilə, tabesiz mürəkkəb cümlədən ibarət olan XI cümlənin ikinci tərkib hissəsinin xəbəri və XII, XIII cümlələrin xəbər hissəsi felin əmr şəklində birinci şəxsin cəmi ilə ifadə olunur. Sintaktik mətn komponentlərində hərəkət subyektlərinin eyni şəxs ilə ifadəsi xəbər formalarında (və deməli həm də cümlə sonluqlarında) da oxşarlığa (eyniliyə) səbəb olur. Bədii effekt yaradan vasitə isə I-YIII cümlələrdə tamamlıq-mübtəda-xəbər qəlibli konstruksiyanın təkrarlanmasıdır. Qədim türk (runik) yazılı abidələri üçün spesifik olan cümlə quruluşları orta əsrlər türk ədəbi dilində - «Kitabi-Dədə Qorqud»un mətnində də tez-tez təkrarlanan sabit sintaktik konstruksiyalara çevrilir. Onlardan biri və daha geniş yayılanı xəbəri dedi feli ilə ifadə edilmiş iki baş cümlənin tamamlıq budaq cümləsini dövrəyə aldığı sintaktik quruluşdur. Kültiqin şərəfinə abidədə: Türk kara kamığ bodun ança timis: İlliq bodun ertim, ilim amtı kanı, kimke iliq kazğanurmen, -tir ermis (KltŞ 8-9; Tərcüməsi- Sadə türk adamları bütünlüklə eləcə demiş: dövləti olan xalq idim, indi dövlətim hanı, kim üçün dövləti qazanıram // yaradıram, -deyirmiş). Tonıkuk şərəfinə abidədə: Türqis kağan ança timis: «benin bodunım anta erür», -timis (TonŞ. 21; Tərcüməsi- Türqis xaqanı eləcə demiş: «mənim xalqım oradadır», -demiş). Bir–biri ilə tabelilik əlaqəsi ilə birləşmiş üç cümlə vahidindən ibarət olan quruluş «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində inkişafa məruz qalır, ilk tərkib hissənin dedi feli öz sinonimi - aydır feli ilə əvəz olunur; «dedi - dedi» cütlüyünün yerini «aydır-dedi» cütlüyü tutur. Qazan aydır: «Su həq didarın görmişdir. Bən bu suyla xəbərləşim», -dedi (II b., s. 44). Uruz aydır: «Mərə kafər, aman! Tənrinin birliginə yoqdır güman! Qoun məni bu ağacla söyləşəyim», -dedi (II b., s. 47). Böylə digəc Qazan aydır: 74 «Mənim avımı bozma, ləşkərimi tağıtma! Bən bu gün qonur ata qaqaram, üç günlük yolı bir gündə aluram, ev ilə olmadın yurdum üstinə vararam. Əgər sağdır, əsəndir, axşam olmadın genə mən sana gəlürəm. Ordım sağ-əsən degil isə, başınuza çarə edin. Mən dəxi getdim», -dedi (II b., s. 44). Türk bədii mətni üçün spesifik olan sintaktik quruluşdakı leksik təkrarlardan birinin (dedi feli) sinonimi ilə (aydır feli) əvəz edilməsi həm normativlik baxımından baş verir - dili ağırlıqdan xilas edir, həm də üslubi yük daşıyır. Leksik təkrarlı konstruksiyadan çox verilmiş quruluş tipindəki semantik təkrarlı konstruksiya effekt verir. Və bunlardan birincisi bədii mətnə bədii forma elementi kimi daxil olur. Ümumiyyətlə, «ikinci baş cümlə (yəni dedi sözü) burada zəruri qrammatik fakt kimi yox, bizcə, mətn ünsürü kimi cümlə quruluşunu tamamlayır. Eyni məzmuna malik bu dil vahidlərinin birincisi obrazın nitqinə, ikincisi müəllif təhkiyəsinə aiddir. Yəni müəllif təhkiyəsinin hər yerdə mətni müşayiət etməsi əsas informasiya daşıyıcısında hər iki tərəfi - əvvəli və sonu aydır-dedi sözləri ilə əhatələnmiş cümlə formalarının işlənməsini zəruri edir. Odur ki, bu cür bədii tekstoloji təyinatla iki cümlədən ibarət zəncirvari konstruksiyaya malik tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr arasında bağlılıq var» [2, s. 31 - 32 ]. Bədii tekstoloji təyinat «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində başqa spesifik sintaktik modellərin işlənməsini də zəruri edir. «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində elə cümlələr var ki, orada təsriflənən fel afinit forma funksiyasını daşıyaraq cümlənin quruluşuna təsir edə bilir: Rəsul Əleyhüssəlam zamanına yaqın Bayat boyından Qorqud Ata diyərlər, bir ər qopdı (müqəddimə, s. 31). Dirsə xan deyirlərdi, bir bəgün oğlı-qızı yoqdı (I b., s. 34). Bu sintaktik vahidlərdə sadə cümlə quruluşunun sərhədləri tam dağılmamış və sadə cümlə hüdudunda başqa bir, quruluşca daha təkmil cümlə forması yerləşmişdir. İkinci komponentdə aydınlaşdırılmağa ehtiyacı olan cümlə üzvünü (təyini) birinci komponentin izah etdiyini, haqqında əlavə məlumat verdiyini 75 nəzərə alaraq, həmin cümlə formasının təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümləyə yaxınlaşdığını söyləmək mümkündür. Ancaq bu quruluşa malik başqa cümlə nümunəsi var ki, bu cür model təyin rolunu oynamır. Yalançı oğlı Yalancuq deyirlər, ölüsi xəbərin gətürdi (III b., s, 60). Burada deyirlər formasından sonra təyin olunan gəlmir. Cümlənin informativ fokusuna görə təyin olunanın iştirakını bərpa etsək, təxminən belə bir şəkil alınar: Yalançı oğlu Yalancuq deyirlər… bir kişi. Odur ki, informasiyanı qəbul edənin təfəkküründə quruluş təiyn kimi qəbul olunmur və cümlənin informativ strukturu da bunu tələb etmir. Yəni məzmun baxımından cümlə o şəkildədir ki, birinci hissə (Yalançı oğlu Yalancuq deyirlər) ikinci hissənin (ölüsi zəbərin gətürdi) iş icra edəni–mübtədası olmalıdır. Deməli, informativlik əlamətinə görə cümlə vahidi bir sadə cümlədir. Amma formal baxımdan nümunə öz predikativ mərkəzləri olan tərkib hissələrdən ibarət mürəkkəb cümlə vahididir. Bu cür uyğunsuzluq cümlənin mətn (bədii mətn) vahidi olması ilə əlaqədardır. Və birinci növbədə cümlədəki deyirlər sözü fəal mətn ünsürü olmaqla cümlə vahidinin bədii tekstoloji təyinatını həll edir. Yəni deyirlər sözü artıq üçüncü obrazın nitqi ilə bağlı detaldır. Kontekstə baxaq: Çobanlar aydır: Bəgümizin bir oğtlı vardı, on altı yıldır kim, ölüsi-dirisi xəbərin kimsə bilməz. Yalançı oğlı Yalancuq deyirlər, ölüsi xəbərin gətürdi. Adaxlusın ana verər oldılar. Gəlür bundan keçər. Uralım anı, ana varmasun, təninə-tuşına varsun, -dedilər (III b., s. 60). Mətndəki nitq felləri üç obrazın nitqini səciyyələndirir - aydır xəbəri çobanlara (I obraz), deyirlər - üçüncü şəxsin cəminə aid qeyri-müəyyən şəxsə (II obraz), dedilər xəbəri müəllif (III obraz) təhkiyəsinə aiddir [2, s. 27 - 28 ]. Sabit sintaktik konstruksiyalardan fərqli olaraq, sabit dil ifadələrini xüsusi işlənmə situasiyaları tələb edir və onlar bu və ya digər vəziyyətlərə təhkim olunurlar. Odur ki, eyni (və ya oxşar) situasiyada eyni ifadə vasitəsi təkrarlana-təkrarlana bədii dil fiquruna çevrilir. Yüklə 1,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|