Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ GƏNJƏ DÖVLƏt universiteti
Yüklə 1,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
62 İlk cümlə daha çox funksional-semantik vəzifə daşıyır; bu funksional təyinat xaqan (xan) haqqında informasiya ilə məh- dudlaşır. Son cümlənin xüsusi informasiya daşıyıcısı kimi sabitləşməsi isə struktur-forma amilinə xidmət edir; bədii mətni formal baxımdan (həm də məzmunca) tamamlayır. Təsadüfi deyil ki, orta əsrlərə doğru bədii üslubun əsas ifadə vasitəsi olan və lirik növün əsasən təmsil edildiyi şer nümunələrində (istər klassik, istərsə də xalq şeri janrları) müəllif adının sonda verilməsi formal janr əlamətinə çevrilir. Bəzən qrammatik formanın özü bədii mətnin struktur-forma detalına çevrilir. Məlumdur ki, felin təsdiq və inkar şəkilləri ayrı-ayrılıqda müvafiq qrammatik vəzifə yerinə yetirirlər. On- ların birlikdə eyni sintaktik vahiddə işlənməsi isə bədii üslubi fakt olur. Dəpəgöz Oğuzdan çıqdı, bir yuca tağa vardı. Yol kəs- di, adam aldı, böyük hərami oldı. Üzərinə bir qaç adam göndərdilər. Ox atdılar, batmadı. Qılıc urdılar, kəsmədi. Sügüylə sancdılar, ilmədi. Çoban-çoluq qalmadı, həb yedi. Oğuzdan dəxi adam yeməgə başladı. Oğuz yığılub üzərinə vardı. Dəpəgöz görüb qaqdı. Bir ağacı yerindən qopardı. Atub əlli-altmış adam həlak elədi… (YIII b., s. 99). Mürəkkəb sintaktik bütövün kursivlə verilmiş birinci üç tərkib hissəsində təsdiq və inkar felləri növbə ilə işlənir. Bu cür işlənmə tərkib hissələrin semantik uzlaşması və sintaktik quruluşun təkrarı ilə müşayiət olunur. Təsdiq-inkar fellərinin müvaziliyi dördüncü cümlədə də təkrar olunur, ancaq əksinə sxemlə baş verir; inkar feli əvvəl, təsdiq feli sonra gəlir: Ox atdılar [təsdiq], batmadı [inkar] Qılıc urdılar [təsdiq], kəsmədi [inkar] Sügüylə sancdılar [təsdiq], ilmədi [inkar] Çoban-çoluq qalmadı [inkar], həb yedi [təsdiq] Dörd cümlənin məzmun-forma tutumu əlaqələnərək mürəkkəb sintaktik bütöv içərisində mikrokontekst əmələ 63 gətirir. Dördüncü cümlə öz növbəsində əvvəlki üç cümlənin verdiyi informasiyanı yekunlaşdırır və həmin mikrokonteksti qapayır. Eyni zamanda əvvəlki informativ strukturu yarımçıq qoymaqla, növbəti məzmuna keçid üçün şərait yaradır. Bəzi halda struktur-forma elementləri bədii mətn vahidi olan mürəkkəb sintaktik bütövün komponentlərini bir-biri ilə bağlamağa xidmət edir. Bu halda şeir olan mətnlə nəsr olan mətn bir-birindən fərqlənir. Belə ki, nəsrlə yazılan mürəkkəb sintaktik bütövün tərkib hissələrini məlum formal vasitələr (açar söz və s.) və semantik rabitə birləşdirir. «Kitiabi-Dədə Qorqud»un dili üzərində aparılan müşahidələr göstərir ki, şeir- mətnlərdə ahəng yaradan vasitələr də bu vəzifəni yerinə yetirə bilirlər. Qadın ana! Qarşum alub nə bögrərsən? Nə ağlarsan, nə bozlarsan? Bağrımla yürəgim nə tağlarsan? Keçmiş mənim günimi də andırarsan? Hey, ana! Ərəbi atlar olan yerdə bir qulunı olmazmı olur? (I) Qızıl dəvələr olan yerdə bir köşəgi olmazmı olur? (II) Ağca qoyunlar olan yerdə bir quzıcığı olmazmı olur? (III) Sən sağ ol, qadın ana! Babam sağ olsun! bir mənim kibi oğul bulunmazmı olur? (IY;II b., s. 47) Verilmiş şeir nümunəsində ritm yaradan vasitələr - qafiyələnmə, leksik təkrar, sintaktik təkrar, mətn (bənd) mər- kəzinə əsaslanan üçlük modeldən istifadə edilməsi sonuncu dörd misranın hamısında assosiasiya təşkil etdiyindən həmin cümlələr birlikdə mətn hüdudunu (əvvəlini və sonunu) müəy- yənləşdirir, mətnin formaca təşkilinə xidmət edir. Və ritmik 64 vasitələr mətn komponentləri - misralar arasında əsasən pro- porsional (simmetrik) paylanırlar: Sətrin sıra №- si Qafi- yələnən sözlər Leksik təkrarlar Sintaktik təkrarlar I Qulunı olan yerdə bir olmazmı olur Ərəbi atlar olan yerdə bir qulunı olmazmı olur (feli sifət tərkibi+zərf- lik+təyin (say) + vasit-ə- siz tamamlıq + qeyri qəti gələcək zamanın inka- rında olan xəbər+ peri- frastik fel forması) II köşəgi olan yerdə bir olmazmı olur Qızıl dəvələr olan yerdə bir köşəgi olmazmı olur III quzıcığı olan yerdə bir olmazmı olur Ağca qoyunlar olan yerdə bir quzıcığı olmazmı olur IY oğul … bir bulunmazmı olur … bir mənim kibi oğul bulunmazmı olur «Kitabi-Dədə Qorqud» şeirlərində mətn və ya bənd mərkəzlərinə əsaslanan xüsusi modellərdən istifadə olunur. Bu modellərə görə sintaktik quruluşun qəlibi və bəzi leksik vahidlər bütün misralarda olduğu kimi saxlanır. Hər sətrin iki, 65 üç və daha artıq sözü isə bir-biri ilə semantik əlaqəyə girərək, mərkəzlər – ikiliklər, üçlüklər, dördlüklər və s. əmələ gətirirlər. Bu cütlük qəlibləri hər misrada mənaca əlaqələnmiş digər cütlüklə (ikilik və s.) əvəz olunur və növbəti misrada yerini növbəti cütlüyə (ikilik, üçlük və s.) verir. Hey, ana! Ərəbi atlar olan yerdə bir qulunı olmazmı olur? Qızıl dəvələr olan yerdə bir köşəgi olmazmı olur? Ağca qoyunlar olan yerdə bir quzıcığı olmazmı olur? Sən sağ ol, qadın ana! Babam sağ olsun! Bir mənim kibi oğul bulunmazmı olur? (II b., s. 47). Verilmiş nümunənin birinci misrasında mənaca əlaqələnmiş at-qulun, ikinci misrada dəvə-köşək, üçüncü misrada qoyun- quzıcıq, dördüncü misrada ana, baba-oğul sözləri müvafiq cütlüklər və ya mətn mərkəzləri əmələ gətirirlər. «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili üzərində apardığımız müşahidələr göstərir ki, misralardakı cütlüklərin sayına görə mətn (bənd) mərkəzləri üç və daha çox - üç, dörd, beş, altı, yeddi predmetli ola bilir. Yuxarıdakı nümunədə cütlüklərin (ikiliklərin) sayı dörd olduğu üçün mürəkkəb sintaktik bütöv dörd predmetli hesab olunur. Cütlükləri əmələ gətirən üzvlərin - leksik vahidlərin kəmiyyətinə görə də bu cür şeirlər fərqləndirilir; ən azı iki, ən çoxu beş elementli olur. Məsələn, əvvəl verilmiş nümunədəki cütlük model iki elementlidir. Mətn mərkəzinə (cütlüklərə) əsaslanmış şeir-mürəkkəb sintaktik bütövlərdə cütlüklərin (predmetlərin və ya mərkəzlərin) sayı ilə mərkəz üzvlərinin (elementlərin) sayı adətən üst-üstə düşmür: -mürəkkəb sintaktik bütöv üç mərkəzli (predmetli) və dörd elementli olur; Qaytabanda qızıl dəvə bundan keçdi, Torumları bundan bozlayıb belə keçdi, Torumcığım aldırmışam, bozlıyayınmı? Qaraqucda Qazlıq atı bundan keçdi, Quluncığı kişnəyüb belə keçdi, Yüklə 1,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|