Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ GƏNJƏ DÖVLƏt universiteti
Yüklə 1,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
51 Biri aydır: «Mərə, mizim öksüzligimiz yetməzmi, bizi niyə urarsan? Hünərin var isə, qartaşın Əlincə qələsində əsirdir, var, anı qurtar!» -dedi (X b., s. 111). • Oğlan dəxi burada soylamış, görəlim, nə soylamış, aydır: Hərzə-mərzə söyləmə, mərə itüm kafər! Altımda al ayğırım nə bəgənməzsən, - səni gördi oynar …Kafər aydır: «Oğuzun arsızı türkmanın dəlüsinə bənzər! Bağ-a şuna» -dedi (IX b., s. 108). • …Oğul, at üzərindən məni qap, döşəgimə çıqar, -dedi. Aslan ənigi yenə aslandır. Atası at üzərindən qarvadı-tutdı, döşəginə çıqardı. Cübbəsin üzərinə büridi. Qapusın örtdi (IX b., s. 106). Eyni zamanda bir hadisədən digərinə keçid səciyyəsi daşıya bilir. Məsələn: •At ayağı külük, ozan dili çevik olur. Qazanın ölüsini, dirisini kimsə bilmədi (XI b., s. 119). • At ayağı külük, ozan dili çevik olur. Qazan kafərə çağırub soylamış, görəlim, xanım, nə soylamış. Aydır… (II b., s. 48). • At ayağı külük, ozan dili çevik olur. İyəgülü ulalur, qabırğalı böyür. Oğlan on beş yaşına girdi. Oğlanın babası Bayındır xanın ordısına qarışdı (I b., s. 36). İkincilər isə birbaşa kontekstual məzmunla bağlanmır, eyni vaxtda bir neçə və ya daha çox sayda işlənə bilir. Dədə Qorqut soylamış: Allah-Allah diməyincə işlər onmaz, Qadir tənri verməyincə ər bayımaz • Əzəldən yazılmasa, qul başına qəza gəlməz • Əcəl vədə irməyincə kimsə ölməz • Ölən adam dirilməz, çıxan can geri gəlməz • 52 Bir yigidin qara tağ yumrısınca malı olsa, yığar-dərər, tələb eylər, nəsibindən artuğın yeyə bilməz. • Ulaşıban sular taşsa, dəniz dolmaz. • Təkəbbürlik eyləyəni tənri sevməz Könlin yuca tutan ərdə dövlət olmaz • Yad oğlı saqlamaqla oğul olmaz, -böyüyəndə salur-gedər, gördüm deməz…. • Kül təpəcik olmaz, [Güyəgü oğul olmaz ]. • Qara eşək başına üyən ursan, qatır olmaz, Qaravaşa ton geyürsən, qadın olmaz. • Yapa-yapa qarlar yağsa, yaza qalmaz, Yapağlu gögçə çəmən güzə qalmaz. • Əski panbuq bez olmaz, Qarı düşmən dost olmaz. • Qaraquca qıymayınca yol alınmaz, Qara polad üz qılıcı çalmayınca qırım dönməz. Ər malına qıymayınca adı qalmaz. • Qız anadan görməyincə ögit almaz, Oğul atadan görməyincə süfrə çəkməz. • Oğul atanın yetiridir, iki gözinin biridir. Dövlətli oğul qopsa, Ocağının közidir. • 53 Oğul dəxi neyləsün, Baba ölüb, mal qalmasa. Baba malından nə faidə, Başda dövlət olmasa (Müqəddimə, s. 31). Atalar sözləri əsasən müəllif təhkiyəsində işlənir. Bəzən obrazların nitqində də ona təsadüf edilir. Yüz kafər seçilüb oğlanın üzərinə gəlmiş. Oğlana kafər soylamış, görəlim, nə soylamış, aydır: Ağ saqallu baban var isə, ağlatmağıl! Ağ birçəklü anan varsa, bozlatmağıl! Yalnız yigit alp olmaz, Yovşan dibi bərk olmaz. Qadası yetmiş qavat oğlu qavat, Qayıda dön buradan! –dedi (IX b., s. 108). «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində bədii surətlərin adlan- dırılmasında iki meyl müşahidə olunur: tekstual adlandırma və situativ adlandırma. Tekstual adlandırmada bədii mətnin əvvə- lindən axırınadək obraz nominasiyası dəyişməz olaraq qalır; bədii surət bir adla tanınır: Salur Qazan, Bamsı Beyrək, Aruz Qoca, Qazılıq Qoca, Bəkdüz Əmən, Dirsə xan, Burla xatun, Selcan xatun, Dədə Qorqud və s. Situativ adlandırmada obrazın nominasiyası bədii informasiya yükünün, surəti səciyyələn- dirən keyfiyyətlərin qeyri-sabitliyindən asılı olaraq dəyişə bilir. Eposda Dirsə xanın döyüşçüləri «Qırq yigit» adı ilə tanınır: Dərsə xan oğlana bəglik verdi, təxt verdi. Oğlan təxtə çıqdı, babasının qırq yigidin anmaz oldı. Ol qırq yigit həsəd eylədilər. Bir-birinə söylədilər: «Gəlün oğlanı babasına quvlıyalum. Ola kim, öldürə, genə bizim izzətimiz, hörmətimiz anın babası yanında xoş ola, artıq ola», -dedilər (I b., s. 36). Ancaq «qırq yigit» nominasiyalı ünvan öz bədii obraz həllini tapandan, onun bədii obraz yükü sabitləşəndən sonra nominasiyasını dəyişir. Vardı, bu qırq yigidin yigirmisi bir yana, yigirmisi dəxi bir yana oldı. Əvvəl yigirmisi vardı. Dirsə xana bu xəbəri gətürdi, aydır: «Görürmisin, Dirsə xan, nələr oldı!? 54 Yarımasun-yarçımasun. Sənin oğlın kür qopdı, ərcəl qopdı. Qırq yigidin boyına aldı. Qalın Oğuzun üstinə yüriş etdi. Nə yerdə gözəl qopdısa, çəküb aldı. Ağ saqallu qocanın ağzın sögdi. Ağ birçəklü qarının südin tutdı. Aqan turı sulardan xəbər keçə, arqurı yatan Ala tağdan xəbər aşa, xanlar xanı Bayındıra xəbər vara. «Dirsə xanın oğlı böylə bidət işləmiş» deyələr. Gəzdigindən öldigin yeg ola. Bayındır xan səni çağıra, sana qatı qəzab eyləyə. Böylə oğıl sənin nənə gərək? Böylə oğıl olmaqdan olmamaq yegdir. Öldürsənə!» -dedilər (I b., s. 37). Elə ki, bu baş verir, «Qırq yigit» «Qırq namərd»ə çevrilir; surətin tekstual (bədii mətndəki) adı dəyişir: Dərsə xan istədi kim, oğlancuğın üstinə körəlib düşəydi, ol qırq namərd qomadı (I b., s. 37). Əski mifoloji detallar, nağıl, dastan elementləri «Kitabi- Dədə Qorqud»un dilində ənənəvi məzmununu qoruyub saxlamaqla bərabər, yeni mahiyyət kəsb edir. «Kitabi-Dədə Qorqud»da qurda qarşı həm köhnə pozitiv münasibətin izləri özünü hiss etdirir (Məsələn: «Qurd yüzi mübarəkdir, qurdlən xəbərləşəyim», -dedi, II b., s. 45; Qaranqu axşam olanda güni toğan, Qar ilə yağmur yağanda ər kibi turan! Ordumın xəbərin bilürmisin, degil mana, Qara başım qurban olsun, qurdum, sana! II b., s. 45; Qazan bəg burada dəxi soylamış, aydır: …Əzvay qurd ənigi erkəgində bir köküm var, XI b., s. 118- 119; Babasilə Yegnək gizlü yaqa tutuban yiləşdilər. Eki həsrət bir-birinə bulışdılar. İssüz yerin qurdı kibi ulaşdılar, YII b., s. 97), həm də yeni, qeyri-pozitiv münasibət müşahidə olunur (Qaraquç atları kişnəşdirən! Qızıl dəvə gördügində bozlaş- dıran! Ağca qoyun gördügində quyruq çırpub qamçılayan! Arqasını urıb, bərk ağılın ardın sökən! Qarma bükəc simüzin alub tutan! Qanlu quyruq üzüb çap-çap yudan! Avazı qaba köpəklərə Qoğa salan! Çaqmaqluca çobanları dünlə yügürdən! II b., s. 45). Sonuncu detallar türk epik təfəkkürünün yetirdiyi qədim dastanlardakı qurd (börü) obrazından, xüsusilə, Oğuz xaqan dastanında Oğuz xaqanın qoşununa yol göstərən xüsusi Yüklə 1,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|