Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ GƏNJƏ DÖVLƏt universiteti
Yüklə 1,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I variant
36 «Mərə qocalar, sügiligi ocağa qoun, qızsun!» -dedi. Sügiligi ocağa bıraqdılar, qızdı (YIII b., s. 101). Tədqiqatçılara görə, hər bir mətn üç hissədən ibarətdir: baş- lanğıc (tema), orta (inkişaf), sonluq (nəticə) [1, s. 441; 6]. «Kitabi- Dədə Qorqud»un dilində mürəkkəb sintaktik bütövlərin komponentlərini struktur-semantik kompozisiya baxımından üç tipə ayırmaq olar: a) mürəkkəb sintaktik bütövün başlanğıcı; b) mürəkkəb sintaktik bütövün inkişafı; c) mürəkkəb sintaktik bütövün sonu. Aslanı qoyu verdilər. Sürdi gəldi; Qanturalı bir kəpənəgi qapağına toladı. Aslanın pəncəsinə sunı verdi. Adı görklü Məhəmmədə salavat gətürdi. Aslanın alnın közədüb bir yumruq eylə urdı kim, yumruq çənəsinə toqundı, ovatdı. Süksünindən tutdı, belüni üzdi. Andan götürüb yerə urdı. Xurd oldı. Təkur öginə gəldi. Ayıtdı: «Yarın qızını mana vergil!» -dedi (YI b., s. 89). Burada birinci cümlə sintaktik mətnin başlanğıcını, ikinci- səkkizinci cümlələr tam sintaqmların sintaktik mətnə doğru inkişafını, sonuncu cümlə isə sintaktik mətnin sonunu bildirir, mətn sonuncu cümlə ilə qapanır. Mürəkkəb sintaktik bütövün sonunu (sonluğu) bildirən cümlə ilk və başlanğıc cümlə tiplərindən fərqli olaraq, müxtəlif məzmun çalarları yarada bilir: a) təsviredici məzmun çaları; Bir gün Ulaş oğlı Tülü quşun yavrusu, bizə miskin umudı, Amit soyının aslanı, Qaraçuğın qaplanı, Qonur atın iyəsi, xan Uruzın ağası, Bayındır xanın göygüsi, Qalın Oğuzın dövləti, qalmış yigit arxası Salur Qazan yerindən turmuşdı. Toqsan başlu ban evlərin qara yerin üzərinə dikdirmişdi. Toqsan yerdə ala qalı-ipək döşəmişdi. Səksən yerdə badyələr qurulmışdı. Altun ayaq sürahilər düzülmüşdi. Toquz qara gözlü, xub yüzlü, saçı ardına urulu, köksi qızıl dügməli, əlləri biləgindən qınalı, barmaqları 37 nigarlı məhbub kafər qızları Qalın Oğuz bəglərinə sağraq sürüb içərlərdi (II b., s. 42). b) yekunlaşdırıcı məzmun çaları; İçüb-içüb Ulaş oğlı Salur Qazanın alnına şərabın istisi çıqdı. Qaba dizi üzərinə çökdi, ayıtdı: «Ünim anlan, bəglər, sözüm dinlən, bəglər! Yata-yata yanımız ağrıdı. Tura-tura belümiz qurudı. Yüriyəlim, a bəglər! Av avlıyalım, quş quşlıyalım, sığun, keyik yığalım, qayıdalım, otağımıza düşəlim: yeyəlim, içəlim, xoş keçəlim!» Qıyan Selcük oğlı Dəli Tondaz aydır: «Bəli, xan Qazan, məsləhətdir». Qaragünə oğlı Qarabudaq aydır: «Ağam Qazan, məsləhətdir». Anlar öylə digəc at ağuzlu Aruz Qoca iki dizinin üstinə çökdi, aydır: «Ağam Qazan, sası dinlü Gürcüstan ağzında oturarsan, ordun üstinə kimi qorsan?». Qazan aydır: «Üç yüz yigidlən oğlum Uruz mənim evim üstinə tursun» -dedi. Qonur atın çəkdirdi, bütün bindi. Təpəl-qaşqa ayğırına Tondaz bindi. Gög bədəvisin tutdurdı, Qazan bəgün qarındaşı Qaragünə bindi. Ağ bədəvisin çəkdirdi, Bayındır xanın yağısın basan Şir Şəmsəddin bindi. Barasarın Bayburd hasarından parlayıb Beyrək boz ayğırına bindi. Qonur atlu Qazana «keşiş» deyən bəg Yegnək Turu ayğırına bindi. Saya varsam, dükənsə, olmaz Qalın Oğuz bəgləri bindi. Ala tağa ala ləşkər ava çıqdı (II b., s. 42). c) nəticə-məzmun çaları; Ol gün cigərində olan ər yigitlər bəlürdi (1). Ol gün müxənnətlər sapa yer közətdi (2). Ol gün bir qiyamət savaş oldı, meydan tolu baş oldı, başlar kəsildi top kibi (3). Şahbaz-şahbaz atlar yügürdi, nalı düşdi (4). Ala-ala köndərlər süsəldi (5). Qara polat üz qılıclar çalındı, yılmağı düşdi (6). Üç yelənli qayın oqlar atıldı, dəmrəni düşdi (7). Qiyamətin bir güni ol gün oldu (8). Bəg nökərindən, nökər bəgindən ayrıldı (9) (II b., s. 50). Bəzən bir mürəkkəb sintaktik bütövün komponentlərinin bağlanmasında bir deyil, bir neçə əlaqə forması özünü göstərir. 38 Yuxarıda nümunə gətirdiyimiz mətnin birinci, ikinci, üçüncü və səkkizinci cümlələrini açar söz əlaqələndirir. Dördüncü, beşinci, altıncı, yeddinci cümlələr bir sintaktik quruluşun – dördüncü cümlənin ikinci tərəfinin modelində formalaşır. Doqquzuncu cümlə isə giriş ilə başlanmış informasiyanı tamamlayan yekun cümlədir. Mətn komponentlərinin formal əlaqələnmə üsuluna görə qruplaşdırılmanı sxemlə bu cür ifadə etmək olar: Sxemə əsasən verilmiş mətn komponentləri aşağıdakı kimi qruplaşdırıla bilər: Ы ъцмля ЫЫ ъцмля ЫЫЫ ъцмля ЫЙ ъцмля Й ъцмля ЙЫ ъцмля ЙЫЫ ъцмля ЙЫЫЫ ъцмля ЫХ ъцмля 39 • açar sözə görə: I, II, III, YIII cümlələr; • sintaktik quruluşa görə: IY, Y, YI, YII cümlələr; • başlanğıc: I cümlə; • sonluq: IX cümlə. Oğuz zəmanında Uşun Qoca deərlər bir kişi vardı (1). Ömründə eki oğlı vardı (2). Ulu oğlının adı Əgrək idi (3). Bəhadır, dəlü, yaxşı yigid idi (4). Bayındır xanın divanına qaçan istəsə, varır-gəlürdi (5). Bəglər bəgi olan Qazan divanında buna heç qapu-baca yoğdı (6). Bəgləri basub Qazan ögində oturardı (7). Kimsəyə iltifat eyləməzdi (8) (X b., s. 110). Mətnin komponentləri idi bağlamasının əlaqələndirici funksiyasına görə bir şəkildə (əvvəlincidən sonuncuya qədər bütün tərkib hissələr bir-biri ilə), açar sözün iştirakına görə başqa şəkildə əlaqələnir. Mətnin birinci, ikinci, üçüncü cümlələrini Uşun Qoca deərlər bir kişi ifadəsi, dördüncü, beşinci, altıncı, yeddinci, səkkizinci cümlələrini başqa açar söz (və ya funksiyaca buna bərabər tutulan) – Əgrək idarə edir. Hər iki komponentin sxemlə ifadəsi bu cürdür: I variant (idi bağlamasının iştirakına görə) Yüklə 1,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|