Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ GƏNJƏ DÖVLƏt universiteti
Yüklə 1,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
45 Tülü quşun yavrısı, Türküstanın dirəgi, Amit soyının aslanı, Qaraçuğın qaplanı! Qonur atın ayası! Xan Uruzın babası, xanım Qazan, ünüm anla, sözüm dinlə (II b., s. 63). Burada Türküstanın dirəgi ifadəsi qədim türk birliyinin süqutundan sonra (YIII əsrin ikinci yarısı) türk etnoslarının, o cümlədən, oğuzların Mərkəzi Asiyada, Türküstanda təmərküzləşməsi, Qaraçuğın qaplanı ifadəsi isə Oğuz yabqu dövləti zamanında Sırdərya çayı boyunda oğuzlara mənsub şəhərlərdən biri – Qaraçuq ilə bağlı informasiyanı, yəni Oğuz dövlətinin etnogenetik zəminində müəyyənləşmiş informasiyaları təqdim edir. Eyni adresata ünvanlanan epitetlər başqa-başqa adresantLar- dan gələ bilir, dastan müəllifinin, yaxud obrazlardan hər birinin fərdi təfəkkürü ilə bağlı olur. Dastan müəllifinə görə, Bayındır xan xanlar xanı epiteti ilə təqdim olunur (Xanlar xanı xan Bayındır yildə bir kərrə toy edib, oğuz bəglərin qonaqlardı; I b., s. 34) digər adresant (obraz) tərəfindən isə başqa cür təyinlənir (Səgrək burada qardaşına soyladı. Aydır: Qaba gərdun içində yol azsam, umum Allah! Qaba ələm götürən xanımız Bayındır xan; X b., s. 114). Bu cür paradiqma Qazan xana münasibətdə də müşahidə olunur. 1.Dastan müəllifinə görə: Bir gün Ulaş oğlı Tülü quşun yavrısı, bizə miskin umudı, Amit soyının aslanı, Qaraçuğın qaplanı, Qonur atın iyəsi, xan Uruzın ağası, Bayındır xanın göygüsi, Qalın Oğuzın dövləti, qalmış yigit arxası Salur Qazan yerindən turmışdı (II b., s. 42). 2.Burla xatuna görə: Bərü gəlgil, Salur bəgi, Salur görgi! Başım bəxti, evim təxti! Xan babamın göygüsi, Qadın anamın sevgisi Atam-anam verdügi, Göz açuban gördügim! Könül verüb sevdügim, 46 Bəg yigidim Qazan! (IY b., s. 72). 3. Uşun Qoca oğlu Səgrəkə görə: Qırış güni öndin dəpər alpımız Salur Qazan! (X b., s.114) və s. Türk epik mətnlərində ümumtürk təfəkkür faktları kimi sabitləşmiş motiv və ifadələr orta əsrlər türk ədəbi dilinə (türki) ötürülür və türkidə yazılan abidələrdə, o cümlədən, «Kitabi- Dədə Qorqud»un dilində qorunub saxlanır. Belə faktlardan biri – yer-göy oppozitivliyi həm qədim türk (runik) yazılı abidələrinin dilində, həm də «Kitabi-Dədə Qorqud»un mətnində müşahidə olunur. Kültiqin şərəfinə abidədə: Üze kök tenri, asra yağız yir kılıntukta ekin ara kisi oğlı kılınmıs. Kisi oğlınta üze eçüm, apam Bumın kağan, İstemi kağan olurmış (KltŞ. 1; Tərcüməsi: Yuxarıda mavi səma, aşağıda qonur yer yarandıqda, ikisinin arasında insan oğlu dünyaya gəlmiş. İnsan oğlunun üzərində Bumın xaqan, İstemi xaqan hakim olmuş). «Kitabi – Dədə Qorqud»da: -Yucalardan yucasan, kimsə bilməz necəsən! Görkli tənri, Çoq cahillər səni gögdə arar, yerdə istər (Y b., s. 83). -Ərş tanığ olsun, kürsi tanığ olsun, Yer tanığ olsun, gög tanığ olsun (Y b., s. 83). -Yedi gün mən Qazana möhlət vergil! Yerdə isə oğulı çıqarayım, gögdə isə endirəyim (IY b., s. 74). Şifahi ədəbi dil elementləri yazılı ədəbi dildə iştirak edir. Bu isə ədəbi-kommunikativ sistemlərdən birinin digərinə təsiri kimi özünü göstərir və «Kitabi – Dədə Qorqud»un mətnində bir neçə şəkildə üzə çıxır: a) nağıl təhkiyəsi formasında; Sayılmaqla Oğuz bəgləri tükənsə olmaz (II b., s. 50). Sonra Əmən deərlərdi, bir kişi altı kərrə varub hasarı alımadı (YII b., s. 94); b) nağıl, epos detalı kimi; Bir ay baqsun. Bir ayda varmazsam, iki ay baqsun! İki ayda varmazsam, üç ay baqsun! Üç ayda varmazsam, öldügimi ol vəqt bilsün! (IY b., s. 70). Aydır: «Qız, sən mana bir yil baqğıl! Bir yildə gəlməzsəm, iki yil baqğıl! İki yildə gəlməzsəm, üç yil baqğıl! Gəlməzsəm, ol 47 vəqt mənim öldügimi biləsən…» (IX b., s. 112). Oğlanın anası əmcəgin bir sıqdı, südi gəlmədi. İki sıqdı, südi gəlmədi. Üçüncidə kəndüyə zərb eylədi, qanı toldı (I b., s. 39). Bir sordı, olanca südin aldı. İki sordı qanın aldı. Üç sordı, canın aldı (YIII b., s. 99). Şifahi ədəbi dilin bu təsiri yazılı mətnlərdə yeni keyfiyyət formalaşdırır; spesifik ifadə və müqayisələr yaranır: Dört oğlı olan birin verdi, üçi qaldı. Üç olan birin verüb, eki qaldı. Eki olan birin verdi, biri qaldı (YIII b., s. 99). Ol üç canvərin biri qağan aslandı, biri qara buğaydı, biri dəxi qara buğra idi. Buların hər birisi bir əjdərhaydı (YI b., s. 85). İki vardın, bir gəlürsən, yavrum qanı (IY b., s. 72). Gördinmi, mən mana netdim (YI b., s. 86). «Mərə, sən səni bilürsən, bizim halımızdan xəbərin yoq», -dedilər (III b., s. 60) və s. Qədm türk mətninin başqa xarakter dil elementi orta əsrlər türk yazılı abidələrində ya həmin funksionallıqda, ya da dəyişmiş şəkildə müşahidə olunur. Orxon-Yenisey abidələrinin mətninə görə İkinci Şərqi Türk Xaqanlığının iyerarxik rütbə sistemində rütbə sahibləri iki qola ayrılırdı: ictimai təyinatı, mənşə və s. əlamətlərə görə xaqandan sağda və solda yerləşənlər. Birye şad apıt beqler, yırya tarkat buyruk beqler (KltC. 1; Sağdakı şad və apa bəyləri, soldakı tarxan, buyruq bəyləri). Həmin xüsusiyyətə «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində üç formada təsadüf olunur: -Qədim türk dövlətinə məxsus iyerarxik sistemin relikt şəklində qalmış əlamətini bildirir. Sağda oturan sağ bəglər! Sol qolda oturan sol bəglər! Eşikdəki inaqlar! Dibdə oturan xas bəglər! Qutlu olsun dövlətinüz! –dedi (III b., s. 63). -İyerarxik sistem əlamətinin sonrakı modifikasiyası şəklində özünü göstərir. Bir gün Ulaş oğlı Qazan bəg yerindən turmışdı… Oğlı Uruz qarşusında yay söykənib turardı. Sağ yanında qardaşı Qaragünə otırmışdı. Sol yanında tayısı Aruz oturmışdı. Qazan sağına baqdı, qas-qas güldi. Solına baqdı, çoq sevindi (IY b., s. 68). Yüklə 1,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|