Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ GƏNJƏ DÖVLƏt universiteti
Yüklə 1,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
66 Quluncığım aldırmışam, kişnəyəyinmi? Ağayılda ağca qoyun bundan keçdi, Quzucığı mənrişib belə keçdi, Quzucuğım aldırmışam, mənriyəyinmi? «Oğul» deyü bozlıyayınmı? -dedi (IY b., s. 73). Mətn mərkəzləri: qaytaban-qızıl dəvə-torum-bozla- (I); qaraquc – Qazlıq at – quluncıq – kişnə – (II); ağayıl – ağca qoyun – quzucıq – mənriş – (III). -mürəkkəb sintaktik bütöv dörd mərkəzli və iki elementli olur; Qarşu yatan qara tağını aşmağa gəlmişəm. Aqındılı görklü suyını keçməgə gəlmişəm. Gen ətəgünə, tar qoltuğına qısılmağa gəlmişəm. Tənrinin buyruğilə, peyğəmbərin qövlilə aydan arı gündən görkli qız qardaşın Banıçiçəgi Bamsı Beyrəgə diləməgə gəlmişəm (III b., s. 56). Mətn mərkəzləri: qara tağını - aşmağa (I); görkli suyını- keçməgə (II); ətəgünə, qoltuğına-qısılmağa (III); Banıçiçəgi- diləməgə (IY). -mürəkkəb sintaktik bütöv dörd mərkəzli və üç elementli olur; Mən Qazanın nemətini çoq yemişəm, bilməzsəm, gözümə tursun! Qaraqucda Qazlıq atına çoq yilmişəm, bilməzsəm, mana tabut olsun! Yaxşı qaftanların çoq geymişəm, bilməzsəm, kəfənim olsun! Ala bargah otağına çoq girmişəm, bilməzsəm, mana zindan olsun (XII b., s. 124). 67 Mətn mərkəzləri: Qazanın nemətini-yemişəm-gözümə tursun (I); Qazlıq atına-yilmişəm-tabut olsun (II); qaftanların- geymişəm-kəfənim olsun (III); otağına girmişəm-zindan olsun (IY). -mürəkkəb sintaktik bütöv beş mərkəzli və iki elementli olur; Qarşu yatan qara tağlar qarısa, otı bitməz, el yaylamaz. Aqındılı görkli sular qarısa, qara taşmaz. Qaytabanlar qarısa, kürüm verməz. Qaraquclar qarısa, qulun verməz. Ər yigitlər qarısa, oğlı toğmaz, Baban qarı, anan qarı, səndən yegrək qadir bizə oğul verməz… (IY b., s. 76). Mətn mərkəzləri: qara tağ-otı bitməz (I); görkli sular-qara taşmaz (II); qaytabanlar-kürüm verməz (III); qaraquclar-qulun verməz (IY); ər yigitlər-oğlı toğmaz (Y). -mürəkkəb sintaktik bütöv altı mərkəzli və iki elementli olur; Marə Şökli Məlik! Dünlügi altun ban evlərimi gətürüb durursan, sana kölgə olsun! Ağır xəzinəm, bol aqçam götürüb durursan, sana xərclıq olsun! Qırq incə bellü qızla Burla xatunı götürüb durursan, sana yesir olsun! Qırq yigidlən oğlum Uruzı gətürüb durursan, qulun olsun! Tavla-tavla şahbaz atlarım gətürüb durursan, sana binət olsun! Qatar-qatar dəvələrim gətürüb durursan, sana yüklət olsun! 68 (II b., s. 48) Mətn mərkəzləri: ev-kölgə (I); xəzinə-aqça-xərclıq (II); Burla xatun-yesir (III); Uruz-qulun (IY); atlar-binət (Y); dəvələr-yüklət (YI). Bədii mətnin formaca təşkilinə xidmət edən qafiyələnmə həm nəsr mətndə, həm də şeir mətndə özünü göstərir və fərqli paradiqma nümayiş etdirir. Nəsr mətnlərdəki qafiyələnmə adətən epizodik xarakterdə olur, yəni mətn boyu müşahidə edilmir və bədii effekt yaratmaq (və ya gücləndirmək) məqsədi daşıyır. Ol gəldi ki, yağı basılmışdı. Gördi, oğlanın ala gözlü qırq yi- gidi qırılmış, bədəvi atı oğlanın oxlanmış yatır. Leş arasında oğlancığı leşin bulımadı. Altunlıca qamçısın buldı. Yəqin bildi kim, oğlı kafərə tutsaqdır, ağladı: «Qaratağım yüksəgi oğul! Qanlu suyım taşqunı oğul! Qocalığım vəqti aldırduğım yalnuz oğul!» -dedi, bozladı. Kafərin izin izlədi. Qanlu qara Dərvənd- də kafər dəxi qonmış idi. Oğlana qara kəpənək geydirmişlərdi. Qapu eşigi üzərində arqurı yer qomışlardı. Girən basar, çıqan basardı: «Qarı düşmən, tatar oğlı əlümizə girmişkən cəza ilə öl- dürəlim!» Qapu eşigi üzərindən arqurı qomışlardı ki, bu məhəldə xan Qazan yetdi. Qonur atın oynatdı. Kafər Qazanın gəldügin gördi, ürkdi. Kim atın binər, kim cövşən geyər. Oğlan başını qaldırdı. Aydır: «Mərə kafər, nə haldır?» Kafər aydır: «Baban gəldi, «tutalım» deriz». Oğlan aydır: «Aman, mərə kafər, aman! Tənrinin birliginə yoqdur güman!» Kafərlər oğ- lana aman verdilər, əlin çözdilər, gözin açdılar (YI b., s. 74). Nümunə gətirdiyimiz mürəkkəb sintaktik bütöv on doqquz cümlə vahidindən ibarət olduğu halda, cəmi beş cümlədə söz sonluqlarının qrammatik formaya görə uzlaşması müşahidə olunur, iki ayrı-ayrı cümlə öz aralarında qafiyələnir, üç sintaktik vahiddə isə cümlədaxili qafiyələnmə müşahidə olunur. 69 Bəzi hallarda nəsrlə yazılmış sintaktik mətnlərin bütün tərkib hissələri də qafiyələnə bilir. Yegnək babasilə görüşdi. Əldən qalan bəglər görüşdi. Pəs bir uğurdan bəglər hasara yüriş etdilər, yəğmaladılar. Babasilə Yegnək gizlü yaqa tutuban yiləşdilər. Eki həsrət bir-birinə bulışdılar. İssiz yerin qurdı kibi ulaşdılar. Tənriyə şükrlər qıldılar. Qələnin kəlisasın yıqub, yerinə məscid yapdılar. Əziz tənri adına qudbə oqıtdılar. Quşun ala qatını, qumaşın arusını, qızın gögçəgini, toquzlama çırğab çuqa Bayındır xana pəncek çıqardılar. Baqisin ğazılara bəxş etdilər. Döndilər, evlərinə gəldilər (YII b., s. 97). Şeir mətnlərdə isə cümlə (sətir) sonluqlarının qafiyələnməsi nisbətən sistemli xarakter daşıyır və bütün sintaktik mətni müşayiət edir. Ağzın içün öləyim, oğul! Dilün içün öləyim, oğul! Qarşu yatan qara tağın yıqılmış idi, yucaldı, axır! Aqındılı görkli suyın sovğılmışdı, çağladı, axır! Qaba ağacda tal budağın qurımışdı, yaşarıb gögərdi, axır! Qalın Oğuz bəgləri izinə varsa, sən varğıl! Ol yigidə yetdügində ağ-boz atın üzərindən yerə engil! Əl qavşırıb, ol yigidə səlam vergil! Əlin öpüb boynın qucğıl! Qara tağım yüksəgi qartaş degil! Nə turarsan oğul, yortğıl! (X b., s. 111) Verilmiş nümunədə I və II misralar bir-biri ilə, III, IY, Y misralar bir-biri ilə və YI, YII, YIII, IX, X misralar bir-biri ilə qafiyələnirlər. Aşağıda verdiyimiz başqa bir nümunədə isə I, II, III, IY, Y misraların sonluğu bir-biri ilə, YI, YII misralar isə öz aralarında qafiyələnir: Yüklə 1,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|