Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ GƏNJƏ DÖVLƏt universiteti
Yüklə 1,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
82 Qazlıq tağının günahı yoqdır. Arslanla qaplanına qarğamağıl, Qazlıq tağının suçı yoqdır, Qarğarsan, babama qarğa, Bu suç, bu günah babamdandır, -dedi… (I b., s. 39). Verilmiş şeir nümunəsindəki məlumatlardan ancaq biri - sonuncu cümlənin ifadə etdiyi semantik tutum əsas informA- siyanı bildirir. Qalan cümlələrin verdiyi bilgilər isə yardımçı informasiyalar hüququndadır. Aşağıda verilmiş başqa bir nümunədə isə əksinə vəziyyət özünü göstərir: …Sarp qayalar oynanmadı, yer oyruldı. Eldə yağı yoğkən sənin babanın üstinə yağı gəldi. Ol qırq namərd - babanın yoldaşları babanı tutdılar. Ağ əllərin ardına bağladılar. Qıl sicim ağ boynına taqdılar. Kəndülər atlu, babanı yayaq yüritdilər. Alubanı qanlı kafər ellərinə yönəldilər. Xanım oğul! Qalqubanı yerindən urı turğıl! Qırq yigidin boyına alğıl! Babanı ol qırq namərddən qurtarğıl! Yüri, oğıl! Baban sana qıydısa, sən babana qıymağıl! (I b.,s. 40) Şeir parçasındakı cümlələrin ancaq biri (ikinci misra) yar- dımçı informasiyanı, yerdə qalan sintaktik vahidlər (misralar) isə əsas informasiyanı ifadə edir. Mətn mərkəzinin iştirak etdiyi şeirlərdə hər iki növdən olan informasiyalar çoxkomponentli ola bilir. Bu zaman kon- tekstdəki hər bir informasiya növü iki, üç və daha artıq (mətn mərkəzi elementlərinin sayından asılı olaraq) tərkib hissəyə - 83 mikroinformasiyalara üzvlənir. Başqa sözlə, bir neçə (iki, üç və daha artıq) informasiya bir kontekstdə birləşərək, vahid informasiyadaxili süjet xəttini əmələ gətirir. Boynı uzun bədəvi atlar gedərsə, mənim gedər, (1) Sənin də içində binədin varsa, yigit, degil mana,(2) I Savaşmadın-uruşmadın alı verəyim, döngil gerü! (3) Ağayıldan tümən qoyun gedərsə, mənim gedər, (1) Sənin də içində şişligin varsa, degil mana,(2) II Savaşmadın-uruşmadın alı verəyim, döngil gerü! (3) Qaytabandan qızıl dəvə gedərsə, mənim gedər, (1) Sənin də içində yüklətin varsa, yigit, degil mana,(2) III Savaşmadın-uruşmadın alı verəyim, döngil gerü! (3) Altun başlu ban evlər gedərsə, bənim gedər, (1) Sənin də içində odan varsa, yigit, degil mana,(2) IY Savaşmadın-uruşmadın alı verəyim, döngil gerü! (3) Ağ yüzlü, ala gözlü gəlinlər gedərsə, bənim gedər,(1) Sənin də içində nişanlın varsa, yigit, degil mana,(2) Y Savaşmadın-uruşmadın alı verəyim, döngil gerü! (3) Ağ saqallu qocalar gedərsə, mənim gedər, (1) Sənin də içində ağ saqallu baban varsa, yigit, degil mana, (2) YI Savaşmadın-uruşmadın qurtarayım, döngil gerü! (3) Altı ədəd üçlük modelin iştirak etdiyi nümunədə beş ədəd üçkomponentli yardımçı informasiya, bir ədəd üçkomponentli əsas informasiya özünü göstərir. Şeirlə nəsr informativ tutumundakı məlumatın növünə görə fərqləndikləri kimi, forma amilinə görə də biri digərindən 84 seçilir. Bununla belə, «Kitabi-Dədə Qorqud»un nəsri ilə şeirini bir-birinə yaxınlaşdıran əlamətlər yox deyil. Bu səbəbdəndir ki, professor T.Hacıyevə görə, «Kitabi-Dədə Qorqud»un nəsrlə olan hissələri də əslində şeir şəklindədir: «Qədim ozan üçün misradakı sözlərin həcmi yox, hecaların sayı əsas olmuşdur. Ozan dastanı daima musiqinin müşayiəti ilə dediyindən sözləri yox, hecaları qruplaşdırmışdır (qədim heca şerini müasir heca şerinin eyni kimi almaq tarixiliyə müğayir olardı); Qorqud şerində ritm cümlənin (misranın) əvvəlində və ya sonunda, yaxud ya əvvəlində, ya sonunda daha güclü olur - həmin məqamda söz bölgüsü ilə heca qrupu üst-üstə düşür. Bunu nəzərə alanda misra-cümlələrin ilk, son sözlərnə diqqət verib, üstünlük təşkil edən ritmləyici təkti görmək gərəkdir: Qamğan oğlı / Xan Bayındır / öz yeirndən / turmuş idi Qara yerin / üzərinə / ağ ban evin / dikmiş idi Ala seyvan / gög yüzinə / aşanmışdı Bin yerdə i / pək xalçası / döşənmişdi İç oğuz bəg / ləri söhbə / tinə dəril Mişdi; yemə- / içmə idi [4, s. 170]». Əgər nəsr mətndə bir qayda olaraq, bir sintaktik vahidə bir informasiya təhkim olunursa, şeir mətnlərdə bir neçə sintaktik vahid bir informasiyanı ifadə edə bilir. Yəni nəsr mətnin funksional planında daha çox konkretlik, şeir mətnin funksional planında daha çox ümumilik nəzərə çarpır. Bununla bağlı mühüm fərqləndirici əlamət emosionallığın, ekspressivliyin nəsr mətndən fərqli olaraq şeir mətndə daha güclü formada təzahürüdür. Yardımçı informasiyalar bloku şeir mətndə daha güclü plandadır və daha tez-tez müşahidə edilir. …Qarşu yatan qara qarlı tağlar qarıyıbdur, otı bitməz. (I) Qanlu-qanlu ırmaqlar qurıyıbdır, suyı gəlməz .(II) 85 Şahbaz-şahbaz atlar qarıyubdur, köşək verməz. (III) Mərə kafər, Qazanın anası qarıyubdur, oğul verməz. (IY) Burada I, II, III, IY misra - cümlələr Y misra-cümlədəki əsas informasiyaya xidmət edən yardımçı informasiyalar blokunu əmələ gətirir. Əsas və yardımçı informasiyaların bir-birinə orlan bu cür birtərəfli nisbəti şer mətnlərdə çox tez-tez özünü göstərir. Maraqlıdır ki, dialoji nitq strukturu nəsr mətnlərdə olduğu kimi, şer mətnlərdə də müşahidə edilir. Ancaq nəsr mətnlərdə dialoji nitq forması normal kommunikativ vasitə olduğu halda, şer mətnlərdə normativ ünsiyyətə xidmət etməyə bilir. Qazan kafərə çağırub soylamış, görəlim xanım, nə soylamış. Aydır: Marə Şökli Məlik! Dünlügi altun ban evlərimi gətürüb durursan, sana kölgə olsun! Ağır xəzinəm, bol aqçam götürüb durursan, sana xərclıq olsun! Qırq incə bellü qızla Burla xatunı götürüb durursan, sana yesir olsun! Qırq yigidlən oğlum Uruzı gətürüb durursan, qulun olsun! Tavla-tavla şahbaz atlarım gətürüb durursan, sana binət olsun! Qatar-qatar dəvələrim gətürüb durursan, sana yüklət olsun! Qarıcıq anam gətürüb durursan, mərə kafər, anamı vergil mana Savaşmadın, uruşmadın qayıdayım-gerü dönəyim, gedəyim, bəllü bilgil, -dedi. Kafər aydır: Yüklə 1,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|