Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ

Pulun  

diktaturası 

 

 

431 

a)

 

əmanətlərə  görə  təminatların  məbləğinin  artırılması  (ABŞ, 

Kanada, Belçika, İspaniya, İtaliya, Kipr, Lüksemburq, Sloveniya, 

Finlandiya,  B.Britaniya,  İsveç,  Norveç,  Bolqarıstan,  Macarıstan, 

Polşa, Rumıniya, Türkiyə, Koreya, Ukrayna);  

b)

 

xidm

ətlərə görə 100%-lik təminat (Almaniya, Avstriya, Yu-

nanıstan,  İrlandiya,  Portuqaliya,  Danimarka,  Slovakiya,  Avstra-

liya, Honkonq, İordaniya, Küveyt, Birləşmiş Ərəb Əmirliyi, Səu-

diyy

ə Ərəbistanı, Tayvan); 

c)

 

işini  itirənlərin yenidən öyrədilməsi və  adaptasiyası  üzrə 

proq

ramların qəbul edilməsi (ABŞ, Kanada, Yunanıstan, İtaliya); 

ç)   pensiya fondlarının milliləşdirilməsi (Argentina); 

d)

 

iş yerlərinin  ixtisar edilməməsinə dair bizneslə razılığın əl-

d

ə olunması (Almaniya); 

e)

 

t

əhsilə investisiyaların artırılması (Fransa, Çin)

1

. 

Müasir böhran ölk

ələrin əksəriyyəti üçün heç də  gözlənil-

m

əz deyildi. Hətta rus mətbuatında mütəxəssislər onun baş vermə-

si bar

ədə  dəfələrlə  xəbərdarlıq  da etmişdir.  Lakin  bu  fenomenin 

m

ənşəyi indiyə  qədər  açılmamışdır.  1998  və  2008-ci illər böh-

ranlarını müqayisə etdikdə maraqlı nəticələr ortaya çıxır. 

 H

ətta üstünlük təşkil  edən belə  bir  fikir  vardır  ki,  indiki 

böh

ranın səbəbi xarici çətinliklərdir. Eyni zamanda böhranın sis-

temli t

əkrar istehsal xarakterindən irəli gəlməsi fikri mövcuddur. 

Rusiyada müasir böh

ranın  fərqləndirici 10 cəhətinin  aşkar 

edilm

əsi böhranlar tarixində  onun yerini müəyyən etmək üçün 

mühüm 

əhəmiyyət kəsb edir. 

I.  2008-ci ild

ə  Rusiya sənaye  potensialının,  o  cümlədən ma-

şınqayırmanın  deqradasiyasının  (dağılmasının,  parçalanmasının) 

gücl

ənməsi. 

 Faktlar göst

ərir ki, maşınqayırmanın bir çox sahələrində dep-

ressiya meyill

əri mövcud olmuşdur və ölkə sənayesinin vəziyyəti 

1998-ci ill

ə müqayisədə pisləşmişdir. Xüsusən istehsal fondlarının 

h

əddindən artıq köhnəlməsi, fondların köhnəlmə dərəcəsi 1998-ci 

                                                 

1

 Bax: “

Вопросы экономики” журнал, 2009, №2, с.4-37. 

---

Pulun  

diktaturası 

 

 

432 

ild

əki 42.2%-dən, 2007-ci ildə artaraq    46.3%-ə çatmışdır. Fond-

ların yeniləşmə dərəcəsi isə illik cəmi 2% təşkil etmişdir. 

II. 2000-ci ild

ən başlayaraq iqtisadi aktivliyin sənaye sferasın-

dan mübadil

ə sferasına keçməsi. 

ÜDM-in daha çox xidm

ət sferasında yaradılması əmtəələrə 

olan  ehtiyacın  xarici  mənbələr  hesabına  ödənilməsinə  gətirib 

çıxarmışdır. ÜDM-də ixracın xüsusi çəkisi aşağı səviyyədə qalsa 

da idxal Rusiya iqtisadiyyatının sanki əsasını təşkil etmişdir. 

 Rusiya iqtisadiy

yatının  inkişafının  mühüm  bir  mənbəyini 

xaricd

ən alınan məhsullar təşkil edirdi. 

III. Son ill

ərdə demoqrafik şəraitin kəskin pisləşməsi və iş qüv-

v

əsinin keyfiyyətinin azalması. 

 Son ill

ərin  məlumatlarına  görə  Rusiya  iqtisadiyyatının 

əmək potensialı kəskin surətdə aşağı düşmüşdür. Nəticədə Rusiya 

iqtisadiyyatında ixtisaslaşmış işçilərin itkisi baş vermişdir, bu da 

öz n

əticələrini göstərdi.  

IV. 1998-ci ill

ə müqayisədə 2008-ci ildə ərzaq və sənaye təh-

lük

əsizliyi problemi daha da kəskin şəkil almışdır. Əgər 1998-ci 

ild

ə idxalda kəskin rəqabətə tab gətirən ərzaq məhsullarına Rusiya 

bazarında daha çox rast gəlmək olurdusa 2008-ci ildə müəssisə-

l

ərin azalması bu mənzərəni dəyişmişdir. Maşın və avadanlıqların 

idxalda üstünlüyü h

ər il (2005-2007-ci illərdə) 1,5 dəfə artmışdır. 

Bu  da  istehlakçılarda  ölkədə  istehsal olunan  əmtəələrə  tolerant 

(ancaq v

ətən məhsullarını  almalı)  münasibət yaratmışdır.  Ancaq 

bu m

ənzərə 1998-ci il üçün xarakterik idi. 

Bu proses 2008-ci il üçün daha da k

əskinləşmişdir. 

H

ətta belə bir vəziyyət əmələ gəlmişdir ki, ölkəyə müəyyən 

xarici m

əhsullar gətirilməsə ciddi neqativ sosial-iqtisadi nəticələrə 

s

əbəb olar. 

V. Rusiya banklarının vəziyyəti onların passivinin artması ilə 

xarakteriz

ə olunurdu. Nəticədə bu bankların kredit potensialı tükə-

nirdi. Lakin buna baxmayaraq böyük risk ed

ərək banklar kredit-

l

əşmə prosesini davam etdirirdilər. Bu da banklara olan etimadın 

azalmasına səbəb olmuşdur. 

---

Pulun  

diktaturası 

 

 

433 

VI. 2008-ci ild

ə 10 il əvvəlki dövrə (1998) – nisbətən ölkədə iri 

kapital sahibl

əri  öz  kapitallarını  xarici  ölkələrə  axıtmışdılar (yö-

n

əltmişdilər).  Artıq  belə  bir mənzərə  əmələ  gəlmişdi  ki,  Rusiya 

kapitalın  yerləşdirilməsi üçün yeganə  mənbə  deyil. Bu kapitalı 

xaricd

ə də yerləşdirmək olar

1

. 

VII. Son ill

ərdə Rusiya Federasiyasının xüsusi xarici borcu get-

dikc

ə artmışdır. 2005-ci ildən sonra aldıqları xarici borcun bir his-

s

əsini bu dövrə qədər aldıqları borcdan (xarici borc üçün) yaran-

mış faizi ödəmək üçün yönəltmişlər. 

VIII. 2008-ci ild

ə pula rəhbərlik edən orqanlar bank sektorunda 

likvidliyin artırılmasına xüsusi diqqət yetirmişdir. Halbu ki, 1998-

ci ild

ə  bank sektoruna göstərilən  yardımlar  çox  məhdud 

xarakterd

ə  idi. Ölkə  iqtisadiyyatına  o  cümlədən bank sektoruna 

göst

ərilən yardımlar maliyyə böhranının kəskinliyini qismən azalt-

sa da (tam azalda bilm

əzdi) onun səbəblərini aradan qaldırmaq 

iqtidarında deyildir. 

IX. 

Rusiya Federasiyasının 2008-ci il üçün tədiyyə balansı böh-

rana münasib

ətdə 1998-ci ildəki vəziyyətdən kəskin fərqlənirdi. 

1998-ci ild

ə pulun devalvasiyası ixracın artmasına, idxalın 

azalmasına,    rublun    mövqelərinin möhkəmlənməsinə  səbəb ol-

muşdursa, 2008-ci ildə ixracın kəskin azalması idxalın əvvəlki sə-

viyy

ədə qalxması ilə müşahidə olunurdu. 

X. 2008-ci ild

ə kapitalın Rusiyadan axıb getmə kanalları dəyiş-

mişdir. Əgər 1998-ci ildə maliyyə axınları üzərində monotorium 

qoyulması  kapitalın  ölkədən tezliklə  çıxarılmasını  məhdudlaş-

dırırdısa, 2008-ci ildə əksinə kapitalın sərbəst hərəkəti artmışdır, 

bu da böhran hallarının çoxalmasına səbəb olmuşdur. 

Bu f

ərqləndirici cəhətlərin digər ölkələrdə də müəyyən  də-

r

əcədə mövcud olması ümumi nəticələrə gəlməyə əsas verir. 

Artıq bu nəticələr dəfələrlə müxtəlif sammitlərdə səsləndi-

rilmişdir. 

                                                 

1

 Qeyd: Bu fikri Az

ərbaycana da şamil etmək olar 

---