Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

 

24







n

i

i

K

K

1

 , yaxud 







n

i

i

K

K

1

. 

Təhlil olunan üsullardan üçüncüsü dairəvi diaqramın köməyi ilə məmulatın əsas 

üstünlüklərinin  müqayisəli  təhlilinə əsaslanır. Burada seçilmiş keyfiyyət  göstəriciləri 

toplusu  müəyyən  qruplara  bölünür  və  hər  bir  qrupa  dairəvi  diaqramın  müəyyən 

sektoru  ayrılır.  Bal,  yaxud    faizlə  qiymətləndirilən  göstəricilərin  qiyməti  bu 

diaqramda  qeyd  olunur.  Diaqramın  radiusu  seçilmiş  bal  sisteminə  uyğun  hissələrə 

bölünmüşdür.  Beləliklə,  diaqramın  xarici  konturu  “ideal”  məhsulun  səviyyəsini, 

sonuncu  daxili  kontur  əməl  edilməməsi  məhsulu  yararsız  vəziyyətə  gətirən,  yaxud 

istehsaldan çıxarılmasına səbəb olan minimum tələbləri göstərir (şəkil 2).    

 

 

Şəkil  2.  Dairəvi  diaqram  üzrə  əsas  keyfiyyət  göstəricilərini  (1-28) 

müqayisə 

etməklə 

məhsulun 

keyfiyyət 

səviyyəsinin 

qiymətləndirilməsi 

 

Təklif olunan üsul məhsulun kifayət qədər dəqiqliklə qiymətləndirilməsinə, onun 

layihələndirilməsində  və  istehsalında  zəif  cəhətləri  üzə  çıxarmağa,  keyfiyyətin 

yaxşılaşdırılması üçün müvafiq tədbirlər göməyə şərait yaradır. 

Beləliklə, təsvir olunan üsulda məmulatın keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi    

---

 

25

 

i

K

f

K 

  funksional  asılılığına  gətirilir  ki,  bu  da  istifadə  olunan  üsulların  ən 

sadəsidir.  

Digər  tərəfdən  təcrübə  göstərir  ki,  verilən  asılılıqla  kompleks  qiymətləndirilən 

keyfiyyət  səviyyəsi  çox  zaman  istehlak  mallarının  real  keyfiyyət  səviyyəsinə  uyğun 

gəlmir.  Odur  ki,  əksər  tədqiqatçılar  kompleks  keyfiyyət  göstəricisini  təyin  edərkən 

onun  asılı  olduğu  arqumentlərə  yalnız 

i

K

  xarakteristikasını  yox, 

i

  sıra  nömrəli 

xassəyə müvafiq çəki əmsalını da daxil etməyi təklif edirlər. Belə olduqda aşağıdakı 

hesablama düsturundan istifadə olunur [4]: 







n

i

i

i

m

K

K

1

. 

Bu  üsula  məhsulun  keyfiyyətinin  kompleks  qiymətləndirilməsi  üçün  kifayək 

qədər geniş istifadə olunan aşağıdakı düsturları əlavə etmək olar: 





n

n

i

i

i

m

K

K







1

; 











n

i

i

i

n

i

i

K

m

m

K

1

1

. 

Belə nəticəyə gəlmək olar ki, kompleks qiymətləndirməyə ikinci növ yanaşmada  





i

i

i

m

K

f

K 

 

şəklində ümumi asılılıq tələb olunur. 

Kvalimetriyada orta kəmiyyətin təyin edilməsi  üçün optimal düsturun seçilməsi 

geniş  mübahisə  doğurur  və  hələlik  birmənalı  şəkildə  təyin  olunmayıb  [6].  Bəzi 

mülahizələrə  görə  orta  ədədi,  orta  həndəsi,  orta  harmonik  kəmiyyətlər  müəyyən 

mənada  ekvivalentdir  və  orta  kəmiyyətin  idarə  olunması  üçün  ümumi  düsturun 

tapılması  vasibdir.  Orta  kəmiyyətin  müəyyənləşdirilməsi  üçün  düstur  riyazi 

qanunlardan daha çox qiymətləndirmənin mahiyyətinə əsaslanmalı və konkret məsələ 

və şərtdən asılı olaraq şəklini dəyişəbilmə xüsusiyyətinə malik olmalıdır. 

Yuxarıda  qeyd  olunanlarla  bərabər  onu  da  göstərmək  lazımdır  ki,  kompleks 

göstəricinin  tərkib  hissələrinin  dəyişməsini  də  nəzərə  alan  riyazi  asılılıqdan  istifadə 

nəticələrin  dəqiqliyini  yaxşılaşdırar.  Orta  ədədi  qiymət  ona  daxil  olan  bütün 

---

 

26

göstəricilərdən  bərabər  dərəcədə  asılıdır.  Orta  həndəsi  və  orta  harmonik 

qiymətləndirmə  isə  son  nəticəni  onlara  daxil  olan  keyfiyət  göstəricilərinin  minimal 

qiymətinə  yaxınlaşdırır.  Orta  harmonik  asılılıqdan  istifadə  bir  sıra  üstünlüklərə 

malikdir.  Bu,  nisbətən  sadə  olması  ilə  yanaşı  yekun  (məcmu)  göstəricinin  ayrı-ayrı 

qiymətlərin dəyişməsinə böyük həssaslığını  tgmin edir [4].  

İstehlak  mallarının  keyfiyyət  səviyyəsinin  kompleks  qiymətləndirilməsində  ən 

kiçik  diferensiallaşmış  qiymətin  nəzərə  alınması  üçün  tək-tək  xassələrin  qiymətinə 

düz,  baxılan  diferensiallaşmış  qiymətə  tərs  mütənasib  olan  əlavə  əmsaldan  istifadə 

təklif olunur: 

i

j

j

i

j

i

K

m

K

m







;             







n

i

i

1

1



. 

Bu halda kəmiyyətin kompleks qiyməti aşağıdakı düsturla təyin edilir: 







n

i

i

i

K

K

1



,  

burada 

i

K

 - i sıra nömrəli  göstəricinin diferensiallaşmış qiyməti; 

i



 - əlavə əmsaldır. 

Dolayı  (iqtisadi)  göstəricilərin  kəməyi  ilə  istehlak  mallarının

 

  keyfiyyət 

səviyyəsinin  kompleks  qiymətləndirilməsi  geniş  tətbiq  olunur.  Bu  halda  keyfiyyət 

göstəricisi  etalon  kimi  qəbul  edilmiş  məhsulun  istehsalına  (istismarına)  çəkilən 

gətirilmiş  xərclərin  qiymətləndirilən  məhsulun  istehlakına    (istismarına)  çəkilən 

gətirilmiş xərclərə nisbəti kimi təyin edilir:

 

et

i

i

X

X

K

, 

burada 

i

K

 - 

i

 sıra nömrəli mghsulun keyfiyyət səviyyəsinin göstəricisi; 

i

X

 - 

i

 sıra nömrəli məhsulun  istehlakına (istismarına)  çəkilən xərclər; 

et

X

 - etalon mghsulun istehlakına (istismarına) çəkilən xərclərdir. 

Bəzən  məcmu  (cəm)  göstəricilərlə  keyfiyyətin  tək-tək  parametrləri 

arasındakı  ümumi  asılılıqdan  istifadə  olunur.  Məsələn,  məmulatın  təkmilləşmə 

göstəricisi kompleks kriter kimi qəbul edilərsə, o aşağıdakı asılılıq kimi ifadə olunar: 

---