Azərbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

 

19

1

0

,

1

1











i

n

i

i

m

m

.                                               (3) 

         Ümumiyyətlə, çəki  əmsallarının  cəmi  ixtiyari  ədəd  ola  bilər. Belə  ki, digər  

bir  sistemdə   vahidin  əvəzinə  100   götürülür. Düstur   (3)   ilə   müəyyənləşən  şərt  

bir    neçə    xassələr    qrupu    üçün    çəki    əmsalları    ardıcıl    təyin    edildikdə    də  

qüvvədədir. Psixoloji  tədqiqatlar  göstərir  ki, xassələrin  sayı  5-7-dən  çox olduqda 

ekspert  üçün   məsələni   həll etmək  çətinlik  törədir [1]. Odur  ki, çəki  əmsallarını  

təyin    edərkən    xassələrin    sayı    çox    olduqda,  onlar  müəyyən    sayda    qruplara  

bölünür    və    onlardan    özünəməxsus    məntiqi    “keyfiyyət    ağacı”  qurulur.  Hər    bir  

qrupa  7 - 9 - dan  artıq  olmayaraq  göstəricilər  daxil  edilir. Bu  zaman  qrupa  daxil  

olan  ayrı-ayrı  əlamətlərin  çəki  əmsallarının  cəmi  ekspert  tərəfindən  bütün  qrup  

üçün  müəyyən  edilmiş  çəki  əmsalına  bərabər  olmalıdır. 

         Hesabat    işlərini    asanlaşdırmaq    üçün    xüsusi    cədvəllərdən    istifadə    etmək  

təklif    olunur.  Bu    cədvəllərdə    ekspert    hər    bir    xassə    üçün    çəki    əmsalının  

üstündən    xətt    çəkir.  Bu    üsulun    üstünlüyü    ondan    ibarətdir    ki,  burada    hər    dəfə  

çəki əmsalı  təyin  edildikdə  qalan  çəki  əmsallarının  cəmini  təyin  etməyə  ehtiyac  

yoxdur. Ekspert  avtomatik  olaraq  cədvəldən  çəki   əmsallarının  qalan  cəmini  bilir  

və    nəticədə    sonuncu    əlamətin    çəki    əmsalını    təyin    edərkən    düstur    (3)    ilə  

müəyyən  olunan  şərtin  ödənilməsini  təmin  edir  (şəkil 1).  

Məmulatların 

keyfiyyət 

göstəriıiləri 

Çəki əmsalları 

0  0,1   0,2    0,3    0,4    0,5    0,6    0,7    0,8     0,9 1,0 

1 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• • •

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

n 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

 

Şəkil 1. Məmulatın  keyfiyyət  göstəricilərinin  çəki  əmsallarının  cədvəli 

 

---

 

20

          Qarışıq    metodla    çəki    əmsalları    təyin    edilərkən    əvvəlcə    bu    əmsallar  

ekspert    metodu    ilə,  sonra    isə    dəyər    metodu    ilə    müəyyənləşdirilir.  Daha    sonra  

onlar  müəyyən  asılılıqla  birləşdirilir. Nəticədə  istehlak malının  ondan  istifadənin  

(istehlakın)  səmərəliliyinə  görə  keyfiyyətinin  qiymətləndirilməsi  əldə  olunur. Bu  

halda  məmulatın  keyfiyyətinin  kompleks  xarakteristikası  verilmiş  qiymətli  təhlil  

olunan  və  etalon  məmulatdan  istifadə  etdikdə  istehlakçının  sərf  etdiyi  xərcləri  

əks  etdirən  nisbəti  təmsil  edir.  

         Riyazi-statistik    metodla    çəki    əmsalları    təyin    edildikdə    göstəricilər  

içərisindən  funksional   göstərici  kimi  qəbul  edilən  ən   mühüm   göstərici  seçilir. 

Bütün  qalan  göstəricilər  isə  ona  təsir  edən  göstəricilər  kimi  qəbul  edilir. Sonra  

korrelyasiya    düsturlarından    istifadə    edilərək    funksional    parametrlərin    qalan  

parametrlərdən  asılılıq  göstəriciləri  tapılır, bu  göstəricilərdən istifadə  etməklə  çəki  

əmsalları  müəyyənləşdirilir. 

         Bu  metod  müxtəlif  variasiyalara  malikdir. Onlardan  daha  maraqlı  və  əməli  

cəhətdən    yoxlanılmış    iki    üsulu    qeyd    etmək    vacibdir:    sənaye    məmulatlarının  

keyfiyyətlərinin    texniki    səviyyəsinin    qiymətləndirilməsinin    qrafoanalitik  

metodunda    istifadə    olunan    üsul    və    layihələrin    statistik    işlənməsi    metodunda  

tətbiq  olunan  üsul. 

Birinci  üsulla  çəki  əmsallarının  müəyyənləşdirilməsində  ayrı-ayrı  göstəricilərin 

ümumi  sırasında  onlardan  birinin  əhəmiyyətliliyini  göstərən  normalaşdırıcı 

funksiyadan istifadə olunur. Belə funksiya aşağıdakı şəkildə ifadə olunur: 

 

1





n

a

n

n



, 

burada  n-ayrı-ayrı parametrlərin ardıcıl sıra nömrəsi; 

a  –  hesabat  üçün  qəbul  edilmiş  dəqiqlikdən  və  nəzərə  alınan  parametrlərin 

sayından n

0

 asılı ədəddir. 

Layihə  həllinin  statistik  işlənməsi  üçün  təklif  olunan  ikinci  üsulda  belə  ehtimal 

olunur  ki,  bu  və  ya  digər    məmulatın  xassələri  içərisində  həmişə  ən  azı  iki  «rəqabət 

aparan» xassə olur  (

i

 və 

i 

)və onlar üçün belə əlaqə xarakterikdir: 

et

i

i

et

i

i

P

P

P

P







/

/

, 

---