Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
28 
əsassız iddiaları tədricən unudulurdu. Çünki Cənubi Qafqaza gələn ermənilər 
qanunsuz hərəkətləri və özlərini pis aparmaları ilə çarizmin ümumi siyasətinə 
ziyan  vururdular.  Təkcə  işğal  etdikləri  deyil,  həmçinin  yerləşdirildikləri 
azərbaycanlılara məxsus ərazilərdə də milli ziddiyyətləri kəskinləşdirdiklərindən 
çarizm ermənilər barədə müəyyən tədbirlər aldı. Onların Tiflis, Tiflis quberni-
yası, Sürməli qəzası və İqdırda, eyni zamanda Bakı general-qubernatorunun 
təqdimatı ilə Bakıda yerləşdirilməsi qadağan edildi [94].
Bu zaman erməni xadimləri bir tərəfdən erməni xalqının vəziyyətinin guya 
acınacaqlı olması haqqında xarici ölkələrdə haray-həşir qoparır, digər tərəfdən 
isə erməni silahlı dəstələri tarixdə olmayan “Böyük Ermənistan” qurmaq yo-
lunda yeni bir addım atmaq üçün dinc türk-müsəlman əhalini kütləvi şəkildə 
məhv edirdilər. Belə ki, 1915-ci il aprel ayının ortalarında ermənilər Vanda qi-
yam qaldıraraq, dinc türk və müsəlman əhalini kütləvi şəkildə qətlə yetirməyə, 
hakimiyyət binalarını qarət etməyə və yandırmağa başladılar. Vanda 30 min 
müsəlman öldürüldü [95, s.17-21]. Az sonra Diyarbəkir, İzmit, Maraş, Sivas və 
s. yerlərdə erməni silahlı dəstələri  dinc əhalini amansızlıqla qətlə yetirdilər və 
hökumət binalarını dağıtdılar. Bununla da kifayətlənməyən ermənilər Antanta 
ölkələrinin xeyrinə casusluq fəaliyyətlərini artırdılar.
Osmanlı dövləti qanuni təhlükəsizlik tədbirləri 
almağa məcburdur
Bu  zaman  bir  neçə  cəbhədə  hərbi  əməliyyatlar  aparan  Osmanlı  dövləti 
ağır  vəziyyətdə  idi.  Hökumət  bir  tərəfdən  ölkə  daxilində  erməni  qiyamları 
nəticəsində  türk  və  müsəlmanların  öldürülməsinin,  dövlət  və  ictimai  binala-
rın  dağıdılmasının  qarşısını  almalı,  ictimai  təhlükəsizliyi  təmin  etməli,  digər 
tərəfdən isə uydurma “erməni məsələsi” üstündə xarici ölkələrin diplomatik-
siyasi təzyiqlərinə, yaradılmış mənfi rəyə tab gətirməli idi. Bütün bu vəzifələrin 
öhdəsindən gəlmək çətin bir iş idi. Müharibə aparan Osmanlı dövlətini arxa-
dan vuran, dinc türk-müsəlman əhalini kütləvi surətdə öldürən erməni silahlı 
dəstələrinin qanlı fəaliyyətlərinin qarşısını almaq zərurəti hökuməti bəzi qanu-
ni tədbirləri almağa məcbur etdi.
 
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1.  Документы  по  русской  политике  в  Закавказье.  Выпуск  первый.  Издание  Особой 
Комиссии при Министерстве Иностранных Дел Азербайджанской Республики. Баку, 
изд. Азербайджан, 1920.
2.  Контрреволюционная  роль  партии  Дашнакцутюн.  –  Azərbaycan  Respublikası  Milli 
Təhlükəsizlik Nazirliyinin Arxivi (АRMTNA), L-164.
3.  Международные отношения в эпоху империализма. Документы из архивов царского 
и временного правительств. 1878-1917 гг. Серия III. 1914-1917 гг. Т.VI. 5 августа 1914 
г. – 3 января 1915 г. Ч. 1. М., Л., Соцэкиздат, 1935, док. № 147.
4.  Qasımlı M. Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (1914-
1918-ci illər). 3 hissədə. III hissə (sənədlər, materiallar, xəritələr, şəkillər). Bakı, 2004.
5.  Начальник  Тифлисского  ГЖУ  –  вДП.  25.08.1914.  №4272.  Совершенно  секретно.  – 
Государственный Архив Российской Федерации (ГАРФ), ф.102, оп. О.О. 1914 г., д. 343, 

---

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
29
т. 2, пр. 1(2).
6.  Сообщения  о  заседаниях  в  г.  Тифлисе  представителей  Кавказских  дашнакцаканов 
(районное собрание). Сентябрь 1914 г. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1914 г., д. 14, ч. 79, Л.Б.
7.  Сводки  Кавказского  районного  охр.отд.  по  наблюдению  за  членами  партии 
Дашнакцутюн. Сентябрь 1914 г. Секретно. – ГАРФ, ф.102, оп. О.О. 1914 г., д. 14, ч. 79, 
Л.Б.
8.  Воззвание главного комитета Бакинского Армянского Культурного Союза по сбору 
пожертвований для помощи семьям призванных.Час испытания настал.– Бакинские 
губернские ведомости, Баку, 20.09.1914. № 38. 
9.  Что мы должны просить. – Газ. “Мшак”, 01.10.1914. № 219; ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1914 
г., д. 343, отд. 4 (1).
10. Армяне и настоящий момент. – Газ. “Оризон”, 07.10.1914. № 221; ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 
1914 г., д. 353, отд. 4 (1).
11. Качазнуни Ов. Дашнакцутюн больше нечего делать. Тифлис, 1927.
12. Телеграмма  из  Новороссийска  по  поводу  бомбардировки  турецкими  судами 
Новороссийска 17.10.1914. № 580. – ГАРФ, ф. 601, оп. 1, д. 549 (2).
13. Объявляем всем верным нашим подданным. 20.10.1914. – ГАРФ, ф. 601, оп. 1, д. 549 (2). 
14. Басилая Ш.И. Закавказье в годы первой мировой войны. Сухуми, Алашара, 1968.
15. Война с Турцией. – Газ. “Каспий”, 01.11.1914. № 245.
16. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 02.11.1914. № 246.
17. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 04.11.1914. № 247.
18. Доклад начальника Бакинского ГЖУ полковника Леонтьева. 24.10.1915. Секретно. – 
Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi (ARDTA), f. 524, siy. 1, iş 5.
19. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 01.11.1914. № 245. 
20. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 06.11.1914. № 249.
21. Записка по армянскому революционному и национальному движению, связанному 
с текущими военными событиями. 02.05.1915. № 167800. Совершенно секретно. – 
ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 168 (I).
22. Баку и война. Отъезд добровольцев. – Газ. “Каспий”, 06.11.1914. № 249.
23. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 07.11. 1914. № 250.
24. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий” , 08.11.1914. № 251.
25. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”,13.11.1914. № 255. 
26. Отзвуки. – Газ. “Каспий”, 05.11.1914. № 248. 
27. Начальник Эриванского ГЖУ – в ДП. 08.11.1914. № 5962. Совершенно секретно. – 
ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1914 г., д. 343, отд. 4 (2).
28. Баку и война. –Газ. “Каспий”, 01.11.1914. № 245.
29.  Доклад с агентурными сведениями, полученными жандармским управлением города 
Одессы о современном положении Турции.– ГАРФ, ф.102, оп.О.О.1915 г., д.285, ч. М (ч. I).
30. Армянская жизнь. –Газ. “Кавказский телеграф”, 17.11.1914. № 57.
31. Деятельность отряда Андраника. – Газ. “Кавказский телеграф”, 02.02. 1915. № 7.
32. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 11.12.1914. № 277.
33. В армянской газете “Оризон”. 26.04.1915. № 90. – Gürcüstan Mərkəzi Tarix Arxivi (GMTA), 
f. 153, siy.1, iş 2860.
34. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 21.12.1914. № 286.
35. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 23.12.1914. № 287.
36. Лалаян А. Контрреволюционный Дашнакцутюн и империалистическая война 1914-
1918гг. // Революционный Восток, М., 1936. № 2-3.
37. Армянская жизнь. – Газ. “Баку”, 09.01.1915. № 6.
38. Арсов В. Об автономии Армении. – Газ. “Голос Кавказа”, 30.12.1914. № 2404.

---