Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
198 
1.  Əvvəlcədən  “türklər”  adı  altında  təqdim  edilən  toplumlara  münasibətdə 
işlədilir. 
2.  İlk dövrlərdə “türk” adlanmayan və özünün xüsusi adı olan, lakin türk xalq-
ları sırasına aid edilən  toplumlara münasibətdə ümumi şəkldə işlədilir. 
Bu iki anlamın qarışdırılması Azərbaycan türklərinin etnogenezi məsələsində 
dolaşıqlığa rəvac verən əsas səbəblərdən biridir. Aydın məsələdir ki, Azərbaycan 
türklərinin etnogenezi ilə bağlı dolaşıqlığın digər səbəbi sırf subyektiv xarakter 
daşıyır, tarixi faktların təhrif olunmasına və türklərin Azərbaycanda məskunlaşması 
tarixini saxtalaşdırmağa, necə deyərlər, “cavanlaşdırmağa” xidmət edir. 
Ərəbdilli  mənbələrin,  o  cümlədən  Yəmən  hökmdarlarına  həsr  olunmuş 
əsərlərin araşdırılması göstərir ki, xəzərlər “türklər” adı altında deyil, “türkdilli” 
və “türk xalqları” adı altında təqdim edilən türk toplumları sırasına aiddir. Elə 
buradaca  onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ərəbdilli  mənbələrdə  Azərbaycan 
ərazisində  gedən  döyüşlər  zamanı  dəfələrlə  ərəblərlə  qaşılaşdığı  göstərilən 
“türklər” elmi ədəbiyyatda məhz bu ad altında təqdim edilmək yerinə, əksər 
hallarda onlar “xəzərlər” şəklində təqdim edilmişdir. 
Azərbaycan  ərəblər  tərəfindən  ələ  keçirildikdən  sonra  buradakı  türklərin 
böyük  bir  qismi  Azərbaycanda  qalıb  ərəblərin  hakimiyyətini  və  islam  dinini 
qəbul etdilər. Ərəblərlə döyüşü davam etdirənlər isə əsasən dörd istiqamətdə 
geri  çəkilməklə  müqavimət  göstərdilər.  Onların  geri  çəkildiyi  həmin  dörd 
istiqamət aşağıdakı kimi idi: 1. Dərbənd istiqamətindən Şimali Qafqaza çəkilib 
xəzərlərə qoşulanlar. 2. İndiki Gürcüstan istiqamətində geri çəkilib orada topla-
nan, bəzən də Dəryal keçidindən geri çəkilənlər. 3. Xorasan istiqamətində geri 
çəkilərək Mərkəzi Asiya türklərinə qoşulanlar. 4. Van gölü istiqamətində, Bizans 
sərhədlərinə doğru geri çəkilənlər
Tarixi  mənbələrdəki  faktların  araşdırılması  göstərir  ki,  Sasanilər  dövləti 
ərəblər tərəfindən darmadağın edildikdən sonra öz müstəqil dövlətləri olma-
yan, lakin tayfa konfederasiyaları halında yaşayan və müəyyən dərəcədə Sasani 
tabeçiliyində olan Azərbaycan türklərinin bir hissəsinin öz dövlətləri və hökm-
darları olan xəzərlərə qoşulmaqdan başqa çarələri qalmadı. Xüsusi olaraq qeyd 
etmək lazımdır ki, ərəblərin təzyiqi ilə geri çəkilən Azərbaycan türkləri xəzərlərə 
qoşulduqdan sonra Xəzər xaqanlığı tərkibində türklərin sayı daha da çoxal-
dı.  Məhz  bundan  sonra  ərəblər  bir  sıra  hallarda  “xəzərlər”  əvəzinə  “türklər” 
ifadəsinə üstünlük verməyə başladılar. 
  Beləliklə,  Azərbaycan  ərazisinə  münasibətdə  adı  çəkilən  türkmənşəli  və 
türkdilli xəzərlərlə mənbələrdə sırf şəkildə “türklər” kimi təqdim edilən xalqlar 
heç də eyni deyildir və bir-biri ilə qarışdırılmamalıdır. Bir qədər də irəli gedərək 
onu da qeyd edək ki, xəzərlərin də aqibəti əvvəllər Azərbaycan ərazisinə gələn 
və  bir  hissəsi  burada  məskən  salaraq  yerli  “türk”  adlanan  xalq  arasında  öz 
məxsusi adını itirən və onlar kimi “türklər” adlanan və öz keçmişlərini yalnız 
coğrafi adlarda saxlayan xalqlar kimi oldu. Onlar tədricən özlərinin “xəzər” adı-
nı unutdular və Azərbaycan türklərinin bir parçasına çevrildilər. 
“Kitab  ət-Tican”da  Yəmən  ordusunun  İraq  ərazisindən  hərəkət  edərək 
Azərbaycan  torpaqlarına  yürüşü  təsvir  edilmişdir.  Burada  deyilir  ki,  ərəb 
sərkərdəsi Şəmr bin əl-Qəttaf bin əl-Müntəb bin Ömər bin Zeyd Azərbaycanda 
türklər üzərində qələbə qazandı və bu qələbə münasibətilə orada iki daş (qaya) 

---

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
199
üzərində kitabə yazdırdı. O, sözlərinə davam edərək yazır ki, “bu iki kitabə bu 
gün də Azərbaycan divarları üzərində” qalmaqdadır 
(ناجيبرذآ رادج ىلع ميلا امهف). Burada həmin kitabə üzərində yazıldığı ehtimal 
olunan  beyt  də  verilmişdir  [3,  s.416-417].  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Yəmən 
sərkərdəsi tərəfindən Azərbaycanda iki daş üzərində kitabə həkk etdirilməsi 
haqqında məlumata digər ərəb mənbələrində də rast gəlinir. 
Bizim istifadə etdiyimiz “Kitab ət-tican” əsərinin nəşrlərində I Müaviyənin 
Übeyd bin Şəriyə ilə dialoqlarından biri aşağıdakı kimidir:       
       .هل اوعمتجا و كرتلا ضرأ نم تناك اهنا هل :لاق .؟تنأ لله ناجيبرذآ لاب ام و :ةﻳواعم لاق
Tərcüməsi: Müaviyə dedi: “Sən Allah, Azərbaycan nə deməkdir”. (Übeyd) 
dedi: “O türk torpaqlarındandır. Onlar orada məskunlaşmışlar” [3, s.416].
“Kitab ət-Tican”da deyilir ki, “Böyük Tübbə” adlandırılan Tübbə əl-Raid bin 
Tübbə əl-Ərqənin hakimiyyətinin iyirminci ilində türklər xərac verməkdən imti-
na etdilər və Yəmən hökmdarının elçisini öldürdülər. Bu hadisədən qəzəblənən 
Tübbə Haris ər-Rəişin sərkərdəsinin getdiyi yolla hərəkət edərək onların üzərinə 
hücuma keçdi [3, s.449]. Burada deyilir ki, Tübbə onlarla Azərbaycan və Mosul 
sərhədində qarşılaşdı. Tübbə onlar üzərində qələbə qazandı [3, s.449]. Bu za-
man I Müaviyyənin Übeyd bin Şəriyə ilə başqa bir dialoquna rast gəlirik:    
            . نينمؤملاريمأ اﻳ مهدالب امه :ديبع لاق ؟ناجيبرذآ و كرتلا امو :ةﻳواعم لاق
Tərcüməsi: Müaviyə dedi: “Azərbaycan və türk nə deməkdir?”. Übeyd dedi: 
“Ya əmirəlmöminin, hər ikisi onların ölkəsidir” [3, s.449]. 
Müəllif daha sonra türklərin müharibə aparmaq qaydalarından bəhs edir. O, 
türklərin öz düşmənləri üzərinə Azərbaycan ərazisindən hücuma keçdiklərini yazır. 
“Kitab  ət-Tican”  əsərində  Azərbaycan  ölkəsinin  şimal  hüdudlarına  diqqət 
yönəldilir. Belə ki, əsərdə Azərbaycan ərazisindəki iki yüksək dağ arsındakı keçiddən 
bəhs edilir və göstərilir ki, Azərbaycana şimal tərəfdən yalnız bu keçid vasitəsilə 
daxil olmaq mümkündür [3, s.90]. Şübhəsiz, burada Dərbənd keçidi nəzərdə tu-
tulur. Haqqında bəhs olunan müəlliflərin hamısı öz əsərlərində Dərbəndi “Bab” 
(“Qapı”) adlandırır və onu Azərbaycan şəhərləri sırasına aid edirlər.  
“Kitab  ət-Tican”  əsərinin  müəllifi  Şəmr  Yərəiş  adlı  Himyər  hökmdarının 
Ərminiyyəyə gəlib çıxdığını və bu zaman Fars hökmdarı I Qubadın Azərbaycanda 
olan türklərə Ərminiyyəyə yürüş etmək əmri verdiyini yazır [3, s.235].
Əl-Həmədaninin  “əl-İklil”  əsərində  də  Azərbaycan  türkləri  ilə  bağlı  fakt-
lara  rast  gəlmək  mümkündür.  Məsələn,  müəllif  yazır  ki,  Yəmən  hökmdarı 
Azərbaycanda  türklərlə  müharibədən  qayıtdı.  Bu  zaman  türklərə  qarşı  Fars 
hökmdarı da ona kömək etmişdir [5, s.219].
İbn Quteybə də Haris ər-Rəişin Azərbaycanda türklərlə vuruşduğunu yazır 
[4,  s.627]. O, başqa bir epizodda digər Himyər hökmdarı Tübbə bin əl-Əqrənin 
Azərbaycan hüdudlarında türklərlə qarşılaşdığını təsdiq edir [4, s.630]. 
Nəticə
Beləliklə, Yəmən (Himyər) hökmdarlarına həsr olunmuş bir sıra əsərlərdə 
Azərbaycan ölkəsi və onun yerli sakinləri olan türklər haqqında bir sıra maraqlı 
faktlara rast gəlinir. 
Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlərdən və digər yazılı mənbələrdən 

---