Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan müƏLLĠMLƏR Ġnstġtutu

 

31 

TapĢırıqlar 

 

II  fəslin  məzmununa  daxil  edilmiĢ  materialı  öyrənin.  AĢağıda-

kılar barədə düĢünün. Qənaətinizi bölüĢməyə özünüzü hazırlayın. 

1.

 

Qədim ġərqdə tərbiyə. 

2.

 

ġumerlərdə tərbiyə və təhsil. 

3.

 

Qədim Misir, Çin, və Hindistanda tərbiyə və təhsil. 

4.

 

Qədim türklərdə və türk dastanlarında tərbiyə məsələləri . 

5.

 

Qədim Hunlarda tərbiyə. 

6.

 

Qədim Göytürklərdə tərbiyə. 

7.

 

Uyğurlarda mədəniyyət və tərbiyə. 

 

 

Ədəbiyyat 

 

1.  Yəqubi  Ə.  R.  Azərbycanda  təlim-tərbiyə  mədəniyyəti,  təhsil  və 

pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Nurlan, 2005. 

2. Rüstəmov F.A. ġərqdə pedaqogika tarixi. Bakı: Nurlar, 2002. 

3. Rüstəmov F.A. Pedaqogika tarixi. Bakı: Nurlar, 2010. 

4. ġəfizadə B.C. Azərbaycan ədəbiyyat tarixi. Bakı: Adiloğlu, 2003. 

5. Seyidov F.Ə. Soy kökümüzdən gələn pedaqoji fikir. Bakı: 2004. 

6.  Seyidov  F.Ə.  Türk  xalqlarının  tərbiyə  və  məktəb  tarixinə  dair. 

Bakı: Sevinc, 1997. 

7. Məmmədov T. M. Azərbaycan psixoloji fikir tarixində Ģəxsiyyət 

problemi. Bakı: Mütərcim, 2011. 

8. Məmmədov K.A. ġərq pedaqoji fikir tarixindən (Tədris vəsaiti). 

Bakı: Mütərcim, 2011. 

9. Qumilyov L.N. Qədim türklər. Bakı: Gənclik, 1993. 

10.  ġükürlü  Ə.  Qədim  türk  yazılı  abidələrinin  dili.  Bakı:  Maarif, 

1993. 

11.  Zəkiyev  Ġ.ġ.  Azərbaycan  kitabı  IX-X  əsrlərdə  //  BDU,  Dil  və 

ədəbiyyat, 2006, № 5, s.183-188. 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

32 

 

 

 

III fəsil 

 

QƏDİM AZƏRBAYCANDA  

TƏRBİYƏ VƏ TƏHSİL MƏDƏNİYYƏTİ.  

AZƏRBAYCANDA ZƏRDÜŞTLÜK   

TƏRBİYƏ VƏ TƏHSİLİ 

 

 

Əhatə olunan məsələlər:  

 

3.1. Qədim Azərbaycanda tərbiyə və təhsil mədəniyyəti. 

3.2. Zərdüşt məktəbləri və “Avesta”da tərbiyə məsələləri.  

 

---

 

33 

 

3.1. Qədim Azərbaycanda  

tərbiyə və təhsil mədəniyyəti 

 

Çox qədim tarixə və zəngin mədəniyyətə malik olan, coğrafi 

cəhətdən türk islam dünyasnın mərkəzində yerləĢən Azərbaycan və 

bu  yurdun qədim sakinləri olan azərbaycanlılar hələ qədim zaman-

lardan  yazı və oxu mədəniyyətinə sahib olmuĢ, dövrün, ictimai hə-

yatın  xüsusiyyətlərinə  uyğun  təhsil  ocaqları  yaratmıĢ,  insanları  in-

kiĢafa, tərəqqiyə, yüksək əxlaqa səsləyən müdrik fikirlər söyləmiĢ-

lər.  Zaman-zaman ölkəmizə edilən basqınlar üzündən ulu  babaları-

mızm  yaratdıqları  zəngin  elmi,  ədəbi  və  pedaqoji  irsin  mühüm  bir 

qismi  tələf  edilmiĢ,  böyük  bir  mənəvi  xəzinə  vətənimizdən 

çıxarılmıĢ, baĢqa ölkələrə aparılmıĢ və bir qismi də itirilmiĢdir. 

Zəngin  Ģifahi  xalq  ədəbiyyatımız  –  “Kitabi  Dədə  Qorqud”, 

“Bilqamıs”,  “Alp  Ər  Tunqa”,  “Oğuz”,  “Ərkənəqun”  kimi  dastan-

larmız,  Oğuznamələr,  Ustadnamələr  xalqımızın  qədim  tarixindən, 

onun ictimai-mədəni həyatından, zəkasından, istək və arzularından, 

tərbiyə  və  təhsil  səviyyəsindən  xəbər  verir.  Qobustan,  Gəmiqaya, 

Oğlanqala,  Kültəpə,  Orxon  kitabələri  və  daha  bir  çox  qayaüstü 

yazılı  abidələrimiz  xalqımızın  yazı  yazmaq,  oxumaq,  hesablamaq, 

rəsm çəkmək, rəqs etmək və s. mədəni, təhsil vərdiĢlərinə sahib ol-

masından  xəbər  verir.  Tariximizin  çox  qədimliyini  göstərən  arxeo-

loji qazıntılar, əldə edilmiĢ maddi, mədəni nümunələr, xaraba Ģəhər 

və  qəsəbələr  Azərbaycanın  ayrılmaz  bir  parçası  olan  Naxçıvanda 

hələ daĢ dövründən istifadə edilən duz mədəni və buradan tapılmıĢ 

daĢ  baltalar,  buradakı  duz  müalicəxanası  çox  uzaq  keçmiĢimizdən 

xəbər verir. Bütün bunlar Azərbaycan xalqnın hələ miladdan əvvəl 

mədəniyyətə,  yazıya,  oxuya,  təlim-tərbiyə  mədəniyyətinə  sahib  ol-

duqlarını təsdiq edir. 

Arxeoloqlar  indiki  Azərbaycanda  ilk  insan  məskənlərini  DaĢ 

dövrünə  aid  edirlər.  Azərbaycanda  hələ  tunc  və  dəmir  dövründə 

(e.ə.XIV-VIII əsrlər) əhali əkinçiliklə, taxılçılıqla, dəmirçiliklə mal-

darlıqla  məĢğul  olmuĢlar.  Qədim  insanlarımız  taxil  əkmiĢ,  taxıl 

ehtiyatını  xüsusi quyularda saxlamıĢ, torpağı  ĢumlamıĢ, taxılı döy-

müĢ, onu üyütmüĢlər. Çaxmaq daĢı icad etmiĢ, od əldə etmiĢ, daĢ və 

---

 

34 

dəmir alətlər hazırlamıĢ, texnoloji üsulla misi, dəmiri əritmiĢ qalay, 

qurğuĢun  əldə  etmiĢ,  sobalar  yaratmıĢlar.  Onlar  müxtəlif  məqsədli 

baltalar, yaba, oraq, bıçaq, qanadlı ox, nizə, xəncər, qılınc, silah, at 

əsləhləri hazırlamıĢlar. Ġnsanların estetik Ģüur və mədəniyyəti, bədii 

təfəkkürü  yüksəlmiĢ, saysız-hesabsız bəzək əĢyaları  - tuncdan qol-

baq,  üzük,  sırğa,  əqiq,  daĢ  və  mərmərdən  muncuqlar,  üzük  qaĢları 

hazırlamıĢ, sümükdən, metaldan, dəmirdən, tuncdan istifadə edərək 

müxtəlif  alətlər,  toppuzlar  hazırlamıĢ,  bir  rəngli,  çoxrəngli  saxsı 

qablar, küplər düzəltmiĢ, ona gözəl naxıĢlar vurmuĢ, mənalı cizgilər 

və  rəsmlər  çəkmiĢ,  daha  sonralar  da  qızıldan,  gümüĢdən  istifadə 

edərək  üstündə  piktoqrafik  iĢarələr  qoymuĢ,  yazılar  yazmıĢlar. 

Tədricən sənətkarlıq, “xəttatlıq”, “rəssamlıq” inkiĢaf etmiĢ, böyük-

lər  öyrəndiklərini,  təcrübi  yolla  əldə  etdiklərini  yetiĢən  nəslə  öy-

rətmiĢ, onları təlimləndirmiĢ, tərbiyə etmiĢlər. Ġnsanlarımız atı əhli-

ləĢdirmiĢ, sürət əldə etmiĢ, mühəndislik edərək iki təkərli, dörd tə-

kərli at arabaları yaratmıĢ, ondan yük daĢımaq və nəqliyyat vasitəsi 

kimi  istifadə  etmiĢlər.  Çadırlar  qurmuĢ,  qaya  parçalarından  evlər, 

abidələr tikmiĢ, əkin  sahələri,  bağ və bostanlar  yaratmıĢ,  meyvələr 

yetiĢdirmiĢ,  xüsusi  texnologiya  ilə  onu  qurutmuĢ,  heyvandarlıqla 

məĢğul olaraq heyvan dərisindən, yunundan istifadə etmiĢ, dəri aĢı-

lama,  dabbaqlıq,  toxuculuqla  məĢğul  olmuĢ,  qida  məhsulu  kimi  ət, 

süd,  yoğurt  əldə  etmiĢ,  həyat  Ģəraitlərini  günü-gündən  yaxĢılaĢdır-

mıĢlar.  Kiçiklər  də  böyüklərin  yanında  olmuĢ,  onların  iĢlərini  mü-

Ģahidə etmiĢ, onların sənət və peĢələrini daha təkmil formada davam 

etdirmiĢlər. Bütün bunlar insanların bir- birinə öyrətmə və öyrənmə 

prosesi ilə müĢahidə edilmiĢ və demək olar ki, bunlar qədim dövrün 

bəsit  Ģəkildə  də  olsa  təlimini  və  tərbiyəsini  səciyyələndirən  cəhət-

lərdir. 

Azərbaycan ərazisinin dünyanm ən qədim insan məskənlərin-

dən biri olduğu artıq sübüt edilmiĢdir. Azıx, Tağlar, Damcılı, DaĢ-

salahlı, Qazma mağaralarında, habelə baĢqa abidələrdə aĢkar olunan 

maddi-  mədəni  arxeoloji  tapıntılar,  o  cümlədən  1968-ci  ildə  Qara-

bağda, Füzuli rayonunun 17 km-də tapılmıĢ Azıx mağarası və bura-

dan aĢkar edilmiĢ l8-20 yaĢlı qadını alt çənə sümüyü tədqiq edilmiĢ 

və sübut edilmiĢdir ki, 350-400 min il bıından əvvəl burada qədim 

insanlarımız  -  Azıx  adamı  (Azıxantrop)  yaĢamıĢ  və  bu  fakt  Azər-

baycanın  ibtidai  insanların  formalaĢdıqları  əraziyə  daxil  olduğunu 

---