41
Azərbaycan xalqı, eyni zamanda dünyanın ən qədim dövlətçi-
lik ənənələrinə malik olan xalqlardandır. Azərbaycan xalqı təqribən
5 min illik dövlətçilik tarixinə malikdir. Azərbaycan ərazisində ilk
dövlət qurumları və ya etnik-siyasi birliklər hələ eramızdan əvvəl
IV minilliyin sonu - V minilliyin əvvəllərindən baĢlayaraq Urmiya
hövzəsində yaranmıĢdı. Burada meydana gəlmiĢ ən qədim Azərbay-
can dövlətləri bütün regionun hərbi-siyasi tarixində, gənclərin hərbi
vətənpərvərlik tərbiyəsində mühüm rol oynayırdılar. Həmin dövrdə
Azərbaycanda Dəclə və Fərat vadilərində yerləĢən və dünya tarixin-
də dərin iz qoymuĢ qədim ġumer, Akkad və Assur (Assuriya) döv-
lətləri, habelə Kiçik Asiyadakı Het dövləti arasında sıx qarĢılıqlı
əlaqələr mövcud olmuĢdur.
Eramızdan əvvəl I minillikdə - bizim eranın I minilliyinin əv-
vəllərində Azərbaycan torpaqlarında Manna, Ġskit (Skit, Skif) Ģah-
lığı, Atropatena və Albaniya kimi qüvvətli dövlətlər mövcud olmuĢ-
dur. Bu dövlətlər Azərbaycanda dövlət idarəçiliyi mədəniyyətinin
daha da yüksəldilməsində, ölkənin iqtisadi-mədəni tarixində, eləcə
də vahid xalqın təĢəkkülü prosesində mühüm rol oynamıĢlar. Əlbət-
tə bütün bunlar elmin, maarifin, təlim və tərbiyənin inkiĢafı ilə mü-
Ģaiyət edilmiĢdir.
Azərbaycanda feodal münasibətləri tədriclə inkiĢaf edirdi.
Azərbaycan dağlarından qızıl gümüĢ, mis, civə, qurğuĢun, oxra
çıxarılr, ölkədə bol pambıq, üzüm, taxıl, zeytun yetiĢdirilir, neft və
duz istehsal edilirdi. Bol çayları, münbit torpaqları olan Azərbaycan
əkinçilik təsərrüfatı üçün geniĢ imkanlara malik idi. Ölkənin bütün
əyalətlərində heyvandarlıq inkiĢaf etmiĢdi. Ticarət yollarının üstün-
də yerləĢən Azərbaycan bir çox ölkələrin tacirlərini özünə cəlb et-
miĢdi. Azərbaycandan xarici bazarlara pambıq, ipək, boyaq mad-
dələri, yaĢ və quru meyvə, balıq məhsulları aparılırdı. Ölkədə sənət-
karlıq inkiĢaf edir, yeni Ģəhərlər meydana gəlir, elm, maarif inkiĢaf
edirdi. Orta və On Asiya, Yaxın ġərq ölkələri ilə mədəni və ticarət
əlaqələri geniĢlənirdi. Azərbaycanın bir çox Ģəhərləri xarici ticarət
əlaqələrinin inkiĢafında da böyük rol oynayırdı. Dərbənd, ġabran,
Təbriz, Bərdə, Beyləqan, Naxçıvan və baĢqa Ģəhərlər ticarət yolları-
nın üstündə olduqları üçün daha geniĢ imkanlara malik idilər. Azər-
baycan 100 Ģəhəri olan ölkə adlanırdı. ġamaxı, ġəki, ġəmkir, Gəncə
Ģəhərlərində də ticarət əlaqələri geniĢlənirdi. Azərbaycan Ģəhərləri
42
içərisində Bərdə hərtərəfli yüksək inkiĢaf etməsi ilə seçilirdi.
Xilafətin Cənubundan və ġərqindən ġimala sənaye və ticarət malları
aparan karvanlar Bərdədən gəlib keçirdi. Bərdə demək olar ki, bir
çox səyyahların da dediyi kimi o zaman Xilafət tabeliyində olan
ikinci Bağdad hesab olunurdu.
Böyük ərəb alimi, 1213 və 1220-ci illərdə iki dəfə Azərbay-
cana səyahət etmiĢ Yaqut Həməvi (1179-1229) “Mucəm əl-Buldan”
(“Ölkələrin adlı siyahısı”) adlı əsərində yazır ki, “Azərbaycanın
sərhədləri ġərqdə Bərdədən Ərzincana qədər, Ģimaldan Deyləm,
Gilan, Tara qədər uzanır ki, bu çox böyük bir ölkədir.... Azərbaycan
nəhəng ölkə və qüdrətli dövlətdir. Mən heç yerdə bu qədər qalalar,
hədsiz zənginlik və möhtəĢəm meyvə bağları görmədim. Azərbay-
can əhalisi qırmızıyanaq və ağ dərili, xoĢ sifət insanlardır. Onlar
azəri dilində danıĢırlar, yaxĢı müraciətləri, yumĢaq xarakterləri ilə
seçilirlər... Ərəblər Azərbaycana gələndə paytaxt Ərdəbil idi”
Urmiya gölünün ətrafından baĢlayaraq, zaman-zaman Dəclə
və Fərat vadiləri də daxil olmaqla, Ġran körfəzinə qədərki ərazilərdə
e.ə. III-II minilliklərdə Aratta, Lullubi və Kuti qəbilə tayfaları
yaĢayırdı. Bu əyalətlərdəki təlim tərbiyə mədəniyyəti haqqında da
müəyyən məlumatlara sahibik. Aratta inkiĢaf etmiĢ ġumer dövləti
ilə həmiĢə sıx iqtisadi, siyasi, mədəni əlaqələrdə olmuĢdur. Bu əla-
qələr haqqında bir neçə ġumer dastanında, o cümlədən “En-Merkar
və Aratta hökmdarı” dastanında ətraflı məlumat verilmiĢdir. Bu
dastanlarda Aratta saf, təmiz ənənələr ölkəsi adlandırılır. ġumerin
Uruk Ģəhər dövlətinin hökmdarı En -Merkar ilə Arattada hökmdarı
arasında gah dostluq, gah da düĢmənçilik münasibətləri mövcud
olmuĢdur. Bu hər iki hökmdarın bir-biri ilə yazıĢmalarından bəlli
olmuĢdur. Arattada yazı iĢlərini aparan xüsusi mirzələr çalıĢırdı.
Onlar ġumer hökmdarına məktublar yazır və ġumerdən gələn mək-
tubları tərcümə edirdilər. Bu fakt onu göstərir ki, artıq Arattalılar
ġumer mixi yazıları və ġumer dili ilə tanıĢ idilər. Bir halda ki, qarĢı-
lıqlı ticarət əlaqələri varsa onda deyə də bilərik ki, ġumerlərdə Arat-
talıların, Gəmiqaylıların, Qobustanlıların mixi yazıları ilə, piktoq-
rafik yazı, ünsiyyət iĢarələri ilə, habelə Gəmiqayalıların yaratdıqları
araba ilə, Qobustanlıların yaratdıqları qayıqlarla tanıĢ imiĢlər.
Salyan rayonunun Çuxanlı kəndi ərazisindəki Babazənan da-
ğında bizim eranın 2-ci əsrini əhatə edən 20-dən çox küp qəbr, 200-
43
ə yaxın digər maddi-mədəniyyət nümunələri tapılmıĢdır. Bu tapıntı
Salyanın 2800 illik tarixə malik olduğunu təsdiqləyir. Maraqlısı bu-
dur ki, Qədim ġumerdə də belə küp qəbirlər mövcud olmuĢdur. Bu
hər iki mədəniyyətin oxĢarlığını, yaxınlığını, bir–birinə qaynayıb
qarıĢdığını söyləməyə imkan verir.
Arattada mahir ustalar, sənətkarlar, yüksək peĢə sahibləri var
idi. Bu peĢələri onlara böyüklər lap kiçiklikdən öyrədirdilər. ġumer
hökmdarı En Merkar qiymətli metalların, əĢyaların, mərmər və
lacivərdin, habelə ustaların göndərilməsini Aratta hökmdarından
xahiĢ edirdi, əvəzində isə Arattaya taxıl göndərəcəyini vəd edirdi.
Mazandaranda, Kirmanda, Təbriz yaxınlığında çıxarılan lacivərd
ġumerlərə ixrac edilirmiĢ. Aratta və ġumer arasında sıx ticarət əla-
qələri həyata keçirilirdi. Mənbələr Aratta və ġumer dövləti arasıda
belə sıx əlaqələrdən xəbər verirsə onda heç Ģübhəsiz ġumerlərdə
mövcud olan maarif və mədəniyyət, ədəbiyyat ġumer dastanları
Arattada da tanınmıĢ və öyrənilmiĢdir.
Qədim Azərbaycan tayfalarından olan Urmiya gölünün cən-
ubunda Lullubum tayfa ittifaqı, sonra isə isə Lullubi dövləti yarandı
ki, bu Azərbaycan ərazisində yaranmıĢ ikinci erkən dövlət quruluĢu
idi. Mənbələrdən aydın olur ki, Lullubum və inkiĢaf etmiĢ Akkad
dövləti arasında müharibə və savaĢlar olmuĢdur. Lullubumlər Anu-
baninin hökmdarları dövründə daha da qüvvətlənmiĢdilər. Cənubi
Azərbaycanda tapılmĢ “DaĢ sütünu” abidəsində bu barədə mixi
yazılarla qeyd edilmiĢdir: “Anubanini qüdrətli Lullubum hökmdarı,
öz təsvirimi və ĠĢtar ilahəsinin təsvirini Batir dağında qoy-
durdum”. Böyük bir abidə yondurub qoydurmaq, üstundə yazılar
yazmaq bu dövlətin inkiĢafından, mədəniyyətindən, yazısınının,
“arxitektorlarının”, mühəndislərinin, ustalarının olmasından bizi
xəbərdar edir ki, bu da Ģübhəsiz sistemli təhsil və təlimlə mümkün
ola bilərdi. Burada Akkad dilini bilən, onu yazıb-oxumağı bacaran
və baĢqalarına öyrədən mirzələr də olmuĢdur. Lullubumluların
hökmdarı (e.ə. 2170-2150) öz yazılarını mixi əlifbası ilə mirzələrə
yazdırırdı. Mixi yazıları buranın əhalisinə yuxarıda göstərdiyimiz
kimi hələ varisləri Aratta dövründən tanıĢ idi. Lullubumların əgər
mixi yazıları olmuĢdursa, demək oxuları da olmuĢ, kiməsə nəyisə
öyrətmiĢlər - demək burada da təlim mədəniyyəti, tərbiyə prosesi,
öyrədənlər və öyrənənlər mövcud olmuĢdur.
Dostları ilə paylaş: |