Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan müƏLLĠMLƏR Ġnstġtutu

 

518 

xarakterik  olan  mövzular,  strategiyalar  və  vərdiĢlər  real  həyati 

situasiyalarda öyrənilir. 

Fəlsəfə  doktoru  –  elm  sahələri  üzrə  doktoranturada  verilən  yüksək  elmi 

dərəcədir. 

Fəaliyyət – insanın dərk olunmuĢ məqsədi ilə tənzim edilən daxili (psixi) 

və  xarici  (fiziki)  fəallığıdır.  Fəaliyyət  fəallığın  mənbəyi  olan 

tələbatlardan  törəyərək  fəallığın  tənzimedicisi  olan  düĢünülmüĢ 

məqsədlə  idarə  olunur.  Fəaliyyət  idrakla  və  iradə  ilə  ayrılmaz 

surətdə bağlıdır, onlara istinad edir, idrak prosesləri və iradi pro-

seslər olmadan mövcud deyildir. Fəaliyyətin gediĢi zamanı insa-

nın iĢləri icra, nəzarət və tənzim etmək üçün istifadə etdiyi yollar 

həmin  fəaliyyətin  priyomları  adlanır.  Fəaliyyətin  sadə  bir  cari 

məsələni  həll  etməyə  yönəlmiĢ  nisbətən  bitmiĢ  elementi  iĢ 

adlanır. 

Fərdi təhsil – müxtəlif səbəblərdən uzun müddət təhsildən kənarda qalmıĢ 

Ģəxslər, habelə müəyyən bir sahə üzrə xüsusi istedadı ilə fərqlənən 

Ģagirdlər üçün tətbiq edilən təhsil formasıdır. 

Fəxri professor (doktor) – elmi pedaqoji təcrübəsi və fəaliyyəti ilə fərq-

lənən  professorlara  və  dosentlərə,  eləcə  də  dünya  elminin  və 

təhsilinin  inkiĢafında  xüsusi  xidmətləri  olan  xarici  ölkə  alimlə-

rinə  və  ictimai  xadimlərinə  ali  təhsil  müəssisəsi  tərəfindən 

verilən akademik ad (dərəcə) kimi baĢa düĢülməlidir. 

Formal  təhsil  –  dövlət  təhsil  sənədinin  verilməsi  ilə  baĢa  çatan  təhsil 

formasıdır. 

FormalaĢma  – ekoloji, sosial, iqtisadi, ideoloji, psixoloji və s. amillərin 

təsiri  altında  insanın  sosial  varlıq  kimi  təĢəkkülü  prosesidir. 

MütəĢəkkil  təhsil-tərbiyə  Ģəxsiyyətin  formalaĢmasının  mühüm 

amillərindən biridir. 

Gizli tədris planı – məktəblərdə öyrədilən elə vərdiĢ və dəyərlər nəzərdə 

tutulur  ki,  onlar  yazılı,  rəsmi  kurikulumda  (tədris  planında) 

təfsilatı ilə göstərmir. Bunlara, təhsil tənqidçilərinin fikrincə, ita-

ətkarlıq, asılılıq və hər Ģəraitə uyğunlaĢma kimi keyfiyyətlər xü-

susilə aid edilə bilər. 

Gimnaziya – əsasən humanitar sahədə istedad və qabiliyyəti ilə fərqlənən 

Ģagirdlər üçün təmayüllər üzrə təhsil xidmətləri göstərən ümum-

təhsil müəssisəsidir. 

Həyat  boyu  öyrənmə  –  müasir  dünyada insanların  bütün həyatları  boyu 

öyrənməyi davam etdirməli olduqları üçün məktəblərin uĢaqlara 

fundamental  bilik  və  bacarıqları  deyil,  daha  çox  (yaxud  əlavə 

olaraq) necə öyrənməyi öyrətməli olduqları haqqında ideyadır. 

---

 

519 

Holistik qiymətləndirmə sxemləri – Ģagirdin iĢi ilə bağlı ümumi təəssürat 

yaradır  və  əksər  hallarda  fəaliyyət  səviyyələrini  əks  etdirən  4-5 

ballıq Ģkalaya əsaslanır. Bu növ QS-lər Ģagird nailiyyətləri barədə 

ümumi  mənzərəni  təsvir  edir.  Holistik  QS-dən  fərqli  olaraq 

analitik qiymətləndirmə sxemləri Ģagirdin ayrı-ayrı fəaliyyət sahə-

ləri üzrə qiymətlərini təyin edir və burada da 4-5 ballıq Ģkaladan 

istifadə  olunur.  Analitik  sxemdə  Ģagirdlərin  fəaliyyətləri  ardıcıl 

qiymətləndirilməklə onların nailiyyətləri haqda daha ətraflı infor-

masiya  verilir,  lakin  qiymətləndirmə  üçün  daha  çox  vaxt  tələb 

edilir. 

Xarakter  –  (yunanca  –  charakter  –  möhür)  –  Ģəxsiyyətin  fəaliyyəti  və 

ünsiyyətində formalaĢan və təzahür edən, ancaq ona məxsus dav-

ranıĢ tərzini Ģərtləndirən sabit fərdi xüsusiyyətlərin məcmusundan 

ibarətdir.  

Xatırlama  –  Ģagirdlərin  əvvəllər  öyrəndiklərini,  eləcə  də  məlum  infor-

masiyaları  yada  salması  və  yeni  dərs  kontekstində  mənalandır-

ması prosesidir.  

Ġcra tapĢırıqları – Ģagirdlərin nə edə bildiklərini nümayiĢ etdirməyi tələb 

edən  fəaliyyətlər,  tapĢırıqlar  və  ya  problemlərdir.  Ġcra  tap-

Ģırıqlarının  bəziləri  vərdiĢlərin  qiymətləndirilməsi  məqsədi  ilə 

həyata  keçirilir.  Bəziləri  isə  Ģagirdlərə  öz  biliklərini  tətbiq  et-

məklə  dərk  etmə  səviyyələrini  nümayiĢ  etdirmək  məqsədi  ilə 

planlaĢdırılır. 

Ġddia səviyyəsi – bu və ya digər fəaliyyət zamanı Ģəxsiyyətin seçdiyi və 

qarĢısına  qoyduğu  məqsəd  və  vəzifələrin  çətinlik  dərəcəsi  ilə 

müəyyən olunan xarakteristikasıdır. 

Ġdentifikasiya  –  fikri  əməliyyatdır.  Onun  vasitəsilə  insan  özü  ilə  baĢqa 

adamlar arasında  əlaqələri müəyyənləĢdirirlər. BaĢqa adamların 

və  ya  müəyyən  bir  sosial  qrupun  xarakteristikalarını  Ģüurlu  və 

Ģüursuz olaraq özünə Ģamil edir.  

Ġdrak  –  insandan  xaricdə  mövcud  olan  obyektiv  aləmin  onun  hiss 

üzvlərinə, beyninə təsirindən yaranan inikas prosesidir. Hissi və 

məntiqi olmaqla iki səviyyəsi müəyyən edilir.  

Ġdraki  öyrənmə  –  faktların  və  ideyaların  yadda  saxlanılması  və  dərk 

edilməsini əhatə edən əqli proseslərdir. Təhsil iĢçiləri insanların 

necə öyrənməsi ilə həmiĢə  maraqlanmıĢlar, lakin son illərdə tə-

fəkkür  və  öyrənmə  haqqında  çoxlu  yeni  məlumatlar  toplanmıĢ 

koqnitiv  psixoloqların  araĢdırılmalarında  idrak  haqqında  daha 

yaxĢı  məlumatlar  almaqdadırlar.  Müasir  öyrənmə  nəzəriyyəsi-

---

 

520 

konstruktivizmin  yaradıcısı  ən  məĢhur  koqnivistlərdən  biri  olan 

Jan Pyajedir. 

Ġnikas  nəzəriyyəsi  –  psixi  hadisələrə  canlı  orqanizmin  xarici  maddi 

gerçəkliyi  əksetdirmə  formalarından  biri  kimi  baxan  elmi  psi-

xologiyanın materialist – fəlsəfi əsasıdır. 

Ġnduksiya  –  təfəkkür  prosesində  xüsusidən  ümumiyə  doğru  çıxarılan 

məntiqi nəticə. Antonimi – “deduksiya”dır 

Ġnteriorizasiya  –  cisimlərlə  aparılan  xarici  və  real  əməliyyatların  daxili, 

ideal əməliyyatlara çevrilməsi, baĢqa Ģəklə düĢməsidir. 

Ġnformal təhsil – özünütəhsil yolu ilə biliklərə yiyələnmənin formasıdır. 

Ġnnovasiya  –  müxtəlif  təĢəbbüslər,  elmi  tədqiqatlar  əsasında  formalaĢan 

mütərəqqi  xarakterli  yeniliklərdir.  Ġnnovasiyanı  geniĢ  mənada 

təlim,  təhsil-tərbiyə  prosesinin  gediĢini  və  nəticələrini  yaxĢı-

laĢdırmaq  məqsədilə  pedaqoji  sistemdə  həyata  keçirilən  yenilik 

kimi  baĢa  düĢmək  olar.  Ġnnovasiya,  yəni  yenilik  pedaqoji 

sistemin daxili ehtiyatları hesabına baĢ verir. Kənardan gətirilən 

hər  nə  varsa,  onlara  innovasiya  demək  olmaz.  Ġnnovasiya  key-

fiyyətcə  təkmilləĢmiĢ  pedaqoji  sistemdə  vəhdət  halında  gö-

türülmüĢ ideyalar, proseslər, vasitələr və nəticələrdir. 

ĠnkiĢaf  –  insanın  orqanizmində  kəmiyyət  və  keyfiyyət  dəyiĢiklikləri 

prosesi və onun nəticəsidir. ġəxsiyyətin inkiĢafı obyektiv aləmin 

mürəkkəb prosesidir. Müasir elm bu prosesi dərindən öyrənmək 

üçün Ģəxsiyyətin inkiĢafının fiziki, psixi, mənəvi, sosial və digər 

komponentlərini  (tərəflərini)  göstərmiĢdir.  Ona  görə  də  elmdə 

insanın  bioloji,  psixoloji  və  sosial  inkiĢafı  anlayıĢları  iĢlədilir. 

Pedaqogika  Ģəxsiyyətin  inkiĢafının  həmin  komponentləri  ilə 

qarĢılıqlı əlaqədə onun mənəvi inkiĢaf problemlərini də öyrənir. 

Ġnteraktiv öyrənmə – təlim mənbələri ilə öyrənci bir baĢa əlaqədə olduğu 

zaman  və  cavablar  Ģagirdin  ehtiyaclarına  uyğun  Ģəkildə  for-

malaĢdırıldıqda  baĢ  verir.  Bir  müəllimin  bir  Ģagirdi  öyrətməsi 

yüksək  dərəcədə  interaktiv  fəaliyyətdir.  Kompyuterlər  və  digər 

müasir  texnoloji  avadanlıqlar  istənilən  fənn  üzrə  hər  hansı  bir 

öyrəncini  səmərəli  interaktiv  təlimlə  təmin  etmək  üçün  nəzəri 

cəhətdən imkan yaradır. 

Ġnkluziv  təhsil  –  xüsusi  qayğıya  ehtiyacı  olan  (sağlamlıq  imkanları 

məhdud) uĢaqların təhsil hüquqlarının yerinə yetirilməsi ilə bağlı 

inteqrasiyalı  təlimə  keçidin  reallaĢdırılması  ilə  bağlıdır.  Azər-

baycanda  “xüsusi  qayğıya  ehtiyacı  olan  (sağlamlıq  imkanları 

məhdud)  uĢaqların  təhsilinin  təĢkili  ilə  əlaqədar  “ĠnkiĢaf  Proq-

ramı”  həyata  keçirilir.  Proqramda  xüsusi  qayğıya  ehtiyacı  olan 

---