165
Daha sonralar, M.S.Ordubadi, H.Araslı X.Təbrizi haqqında məqa-
lələr yazmıĢ, X.Təbrizinin həyatı və yaradıcılığı haqqında professor
Malik Mahmudov dəyərli monoqrafiya yazmıĢdır.
Xətib Təbrizi ilk təhsilini Təbrizdə almıĢ, burada ərəb, fars
dillərini öyrənmiĢ daha sonra Bəsrədə ərəb filologiyası sahəsində
mükəmməl bilik əldə etmiĢdir.
X.Təbrizi Suriyanın müxtəlif Ģəhərlərini dolaĢmıĢ, elimini
artırmıĢ, DəməĢqə gəlmiĢ, burada “Bağdad tarixi”nin müəllifi məĢ-
hur tarixçi Xətib Bağdadi ilə tanıĢ olmuĢdur. On ildən artıq səyahət
edərək görkəmli alimlərlə görüĢən X.Təbrizi Misirdən Bağdada
qayıtmıĢ və HinduĢah Naxçivaninin verdiyi məlumata görə Bağdad
Nizamiyyə mədrəsəsi açılan kimi-yəni 1067-ci ildə Nizam-əl-Mülk
Xətib Təbrizini Nizamiyyə mədrəsəsinə dəvət etmiĢdir. Böyük Ģərq-
Ģünas alim Ġ.Y.Kraçkovskinin də qeydinə görə Xətib həmçinin
ədəbiyyat elmləri bölümünün dekanı və professoru kimi də fəaliy-
yətə baĢlamıĢdır. 38 yaĢlı Xətib Təbrizinin ġərqin bu böyük mədrə-
səsində ədəbiyyat bölümünün rəhbəri seçilməsi, zəngin kitabxa-
nanın midiri təyin edilməsi onun nə qədər bilikli, zəki, parlaq bir
Ģəxsiyyət olmasından xəbər verir.
Xətib Təbrizi ömrünün sonuna qədər 40 il bu vəzifədə çalıĢ-
mıĢdır ki, bu da ġərqin yalnız çox nadir simalarına nəsib ola bilərdi.
Xətib Təbrizinin elmi-pedaqoji irsi olduqca zəngin və rənga-
rəngdir. O, ömrünün sonuna qədər elmi-pedaqoji fəaliyyətini dayan-
dırmamıĢ və dəyərli əsərlər və Ģərhlər yazmıĢdır ki, bu əsərlərdə
ədəbiyyat və dilçiliyin tədqiqi ilə bərabər ġərq xalqlarının adət və
ənənələri, etnoqrafiyası, əxlaqi- mənəvi təfəkkürü öz əksini tapmıĢ-
dır.
Xətib Təbrizi islam qaydaları, Ģəriət qanunları ilə ciddi maraq-
lanmıĢ və hətta bu barədə iki böyük əsər yazmıĢdır. Onlardan birin-
cisi “Təfsir əl-Quran”dır (“Quranın açıqlaması”). Ġkincisi isə Qura-
nın elmi qrammatik cəhətdən təhlilinə-həsr edilmiĢ “Ġrab əl-Quran”-
dır (“Quranda hallanma”).
Xətib Təbrizi alim, tədqiqatçı, Ģərhçi olmaqla bərabər həm də
böyük Ģair olmuĢdur. X. Təbrizi Sultan Alparslanın vəziri Nizam əl-
Mülkə böyük bir qəsidə həsr etmiĢdir. Xətib öz qəsidəsini Nizam əl-
Mülkün müdrik fəaliyyətinə həsr edərək onun sayəsində xalqın
vəziyyətinin yaxĢılaĢdığını, elmə, maarifə yüksək qiymət verdiyini,
166
onun “zəkası ilə dünyanın iĢıqlandığını, arzuların həqiqətə çevril-
diyini” söyləyir.
Xətib yazdığı Ģərhlərində məzmuna əsas fikir vermiĢ, formanı
ikinci planda görmüĢdür. O, bu dünyagörüĢündən çıxıĢ edərək deyir
ki, insanın da dəyəri onun formasında deyil, məzmunundadır.
Xətib Təbrizi insanlarda gözəl estetik duyğuların tərbiyə
olunmasını istəyir və Ģeirin tərbiyəvi rolunu yüksək qiymətləndirir.
Bu cəhətdən o, öz Ģeirlərində Ģairlərin yüksək sənətkarılığa, incə
zövqə, estetik duyğulara malik olmasını tələb edir və Ģeirlərində də
belə hisslərin təbliğ olunmasını təqdir edir.
Xətib Təbrizi Ģeirlərin təhlilinə bir çox yönlərdən-pedaqoji,
psixoloji, dilçilik, etnoqrafik, ədəbiyyatĢünaslıq, tarix, folklor cəhət-
lərindən yanaĢmıĢdır. Bu onun dərin və hərtərəfli biliyə bələd ol-
masından, pedaqoji iĢdə çalıĢmasından, müəllimlik fəaliyyətindən
irəli gəlmiĢdir.
Xətib Təbrizinin əsərlərində meydana çıxan mühüm cəhətlər-
dən biri onun özünün həyata, cəmiyyətə olan baxıĢlarını ifadə etmə-
si və əxlaqi-etik fikirlər irəli sürməsidir. Alimin pedaqoji ustalığı
ondadır ki, o özünün fikirlərini təhlil etdiyi Ģeirlərin məzmunu ilə
əlaqələndirməyi bacarmıĢdır.
Xətib Təbrizi insanın formalaĢmasında, tərbiyə olunub ərsəyə
çatmasında ictimai mühitin roluna yüksək qiymət verir. Xətib
Təbrizinin fikirlərindən aydın olur ki, cəmiyyətin əyrilikləri insan-
ların tərbiyəsinə qüvvətli təsir göstərir. O, bu fikri ilə mühitin insan
tərbiyəsində roluna yüksək qiymət verir. Pozulmalara müqavimət
göstərməyi alim insanların elmi biliklərə yiyələnməsində görürdü.
Yalnız elm, bilik vasitəsi ilə insanlar zamanın hadisələrini dərk edə
bilərlər, mühitin onların qarĢısına çıxardığı çətinliklərə sinə gərərək
aciz və zəif qalmazlar.
Xətib Təbrizi aza qane olmağın, dünya malına uymamağm tə-
rəfində olmuĢdur. O, “Sitq əz-Zənd”in Ģərhi”ndə Əbul-Əlanın bir
beytini Ģərh etmiĢdir: “Torpaq sənə minnətdarlıq edir: çünki sən
onun hədiyyəsini götürmürsən, (əksinə)ona bəxĢiĢlər verirsən”. Xə-
tib Təbrizi bu beyti əxlaqilik, könül toxluğu baxımından Ģərh edərək
qeyd edir ki, “Bütün dünya malını verən torpaqdır”. Xətib Təbrizi
insanın torpağa əyilməsini, əməklə, əməli iĢlə məĢğul olmasını
torpağın bütün nemətlərin anası olduğunu söyləyir.
167
Xətib insanları öz vətənində kortəbii surətdə deyil, ağılla
sevməyə çağırırdı. Məhz buna görə də, alim vətənpərvərliyi insanın
ağlının kamilliyində, insanın mərdliyində görürdü. Öz vətəninə,
xalqına biganə olanları böyük mütəfəkkir Ģiddətlə tənqid edərək ya-
zırdı: “Öz qəbilənin, xalqının olduğu bir ölkədən Ģikayətlənmə, ya-
xın adamlarının yaĢadığı torpağa qarĢı biganə olma”. Xətib Təbrizi
vətənpərvərliyi insanın ən ali keyfiyyəti hesab edir və əsil insan
dedikdə ilk öncə onun vətənə məhəbbətini nəzərdə tuturdu: “Vətənə
məhəbbət insanın ən Ģərəfli və ən qüdrətli xüsusiyyətidi”. Alimin
fikrincə əgər insanlar bir-biri ilə sıx ünsiyyətdə olsalar, bu onlar
üçün fayda gətirər: “Təfriqəçilik isə yalnız pislik gətirə bilər”. Bu-
nunla da alim xalqı, millətləri, ölkələri parçalayan, xanlıqlar təĢkil
edib qanlı vuruĢmalar aparan orta əsrlərin hakimlərini tənqid edirdi.
Ġnsanpərvərlik Xətibin fikrincə, vərənpərvərlik kimi müqəd-
dəsdir. O, insanların bir-biri ilə mehriban, xoĢ ünsiyyətdə olmasını
təbliğ edirdi: “Ġnsanlarla xoĢ ünsiyyətdə olanlar onların ən Ģərəfli-
sidir” - deyiridi.
Xətib Təbrizi öz əsərlərində insanları əməksevərliyə, əməli
fəaliyyət göstərməyə səsləyirdi. O insanları əzmlə, iradə ilə fəaliy-
yət göstərməyə çağıraraq deyirdi ki, “Ġnsan öz fikrində, əqidəsində
möhkəm olmalıdır”. Alim insanların səbrlə və təmkinli olmalarına
böyük əhəmiyyət verir və qeyd edirdi ki, insan bir iĢ görmək istə-
dikdə təmkinli və səbrli olmalı, heç vaxt tələsməməlidir. O deyirdi:
“Ġnsan öz iĢində ola bilsin ki, tələsməsə, öz ehtiyacını tələsik etmə-
sə, daha tez müvəffəqiyyət qazana bilər. Amma, iĢində tələsərsə
(bu) tələskənlik onun istədiyini gecikdirər”.
Xətib Təbrizi qənaətcilliyi bir əxlaqi keyfiyyət hesab edir və
bunu varlanmağın yeganə yolu hesab edir və “Qənaət ən böyük
dövlətdir” - deyirdi. Bu gün pedaqogika elmimizdə qənaətcillik
tərbiyəsi yeni pedaqoji təfəkkürdən irəli gəlmiĢ və insanın ən nəcib
əxlaqi keyfiyyətlərindən biri sayılmaqdadır. X.Təbrizi əsərlərində
qənaət və qənaətcillik tərbiyəsi haqqında dəyərli əxlaqi fikirlər
söyləyir: “Ġnsan baĢqalarına əl uzatmaqdansa, özgənin malına göz
dikməkdənsə az yeməyə və yararsız cod geyimə səbr etsə, heç
kimin malına ehtiyacı olmaz. Bu isə insanın öz nəfsinə qarĢı cihad
etməsi kimidir”. Göründüyü kimi X.Təbrizi qənatəcilliyin yolunu
da göstərərək bildirir ki, baĢqasına möhtac olmaqdansa aza qane
Dostları ilə paylaş: |