Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan müƏLLĠMLƏR Ġnstġtutu

 

168 

olmaq daha yaxĢıdır. 

X.Təbrizinin  tərbiyə  haqqında  fikirlərinə  yekun  vurarkən 

böyük alimin “Həmasə”nin Ģərhi”ndə əxlaqa verdiyi klassik tərifini 

göstərməmək mümkün deyildir. O deyirdi: “Ədəb elə bir şeydir ki, 

insan  ona  əməl  etdikdə  xalq  içərisində  şöhrətlənir,  zinətlənir  və 

şərəfi artır”. 

Göründüyü  kimi  Azərbaycan  pedaqoji  fikir  tarixinin  inkiĢa-

fında Xətib Təbrizi öz pedaqoji fikirləri, pedaqoji fəaliyyəti və pe-

daqoji  yaradıcılığı  ilə  pedaqoji  fikir  tariximizdə  görkəmli  yer  tut-

maqdadır. 

Əbülhəsən  Bəhmənyarın  yaradıcılığında  tərbiyə  və  təhsil 

məsələləri.  XI  əsrdə  yaĢayıb  yaratmıĢ  və  fəlsəfəni  bilavasitə  Ġbn 

Sinadan  öyrənmiĢ  filosof  və  pedaqoq  Əbülhəsən  Bəhmənyar  Ġbn 

Mərzban  əl-Azərbaycani  (vəf.  Təxm.  1065)  fəlsəfə  tarixində 

görkəmli  yer tutduğu kimi pedaqoji fikir tariximizdə də xüsusi yer 

tutur. AĢağıdakı hikmətli fikirlər ona məxsusdur: “Qürbətdə insanın 

munisi  ağıldır”.”Hikmət  elmlərini  öyrənməyən  və  bu  elmlərdəki 

xüsusiyyətlərə yiyələnməyən elm gerçəkliklərindən xəbərsizdir”. 

“Öz ehtiyaclarından artıq Ģey tələb edən Ģəxs hikmət əldə edə 

bilməz və onu əldə etməyə malik deyildir”. 

Bəhmənyar böyük alimlər olan Əl-Kindi, Əl-Farabi, Ġbn Sina 

ənənələrini layiqincə davam və inkiĢaf etdirmiĢdir. Dövrünün alim-

ləri  Bəhmənyarı  ”Alimlərin  baĢçısı”  (Mövlan-i  Rəis)  adlandır-

mıĢlar. 

Bəhmənyarın  ən  mühüm  əsərləri  bunlardır.  “Ət-Təhsil” 

(Ġdrak),  “Əz-zinət”  (Bəzək),  “Əl-baxça  və  Səadət”  (ġadlıq  və  səa-

dət)  “Fi-musika”  (Musiqi  haqqında),  “Fi  miratib  əl-mövcudat” 

(Mövcudiyyatın mərtəbələri), “Fi mabdi ilm mabadat tabiya” (Me-

tafizikarun  predmeti  haqqında).  Bəhmənyarın  əsərləri,  əlyazmaları 

Tehranda,  Beyrutda,  Londonda  saxlanılır.  Bəhmənyarın  Ģah  əsəri 

sayılan “Ət-Təhsil” Tehranda və Qahirədə nəĢr olunmuĢdur. 

Bəhmənyar insanın kamilləĢməsində onun biliyinə və mənəvi 

aləminə, əxlaq tərbiyəsinə böyük önəm vermiĢ və onu həmiĢə yük-

sək  qiymətləndirmiĢdir.  O  demiĢdir.  “Mənəvi  ləzzət  elə  dərmandır 

ki,  onunla  heç  bir xəstəlik  baĢ  verməz  və  elə  sağlamlıq  vasitəsidir 

ki,  heç  bir  xəstəliyə  məruz  qalmaz.Həqiqi  həzz  əqli  həzzdir.  Zira 

əqli  həzzlər  dərdin  təqib  etmədiyi  Ģəfadır,  xəstəliyin  yaxın 

---

 

169 

düĢmədiyi  sağlamlıqdır”.  Bəhmənyar  insanın  mənəvi  cəhətdən  ka-

milləĢməsində  ilk  növbədə  biliyin,  təhsilin,  əqlin  roluna  yüksək 

qiymət vermiĢdir. Bəhmənyar öz risalələrində məiĢət və idrak məsə-

lələrinin  əxlaqi-etik  problemlərini  araĢdırmıĢ  və  göstərmiĢdir  ki, 

ağıl və bilik insanın ən baĢlıca var-dövlətidir. Ġnsan öz ömrünü bilik 

mənimsəməyə,  nəinki  var-dövlət  toplamağa  həsr  etməlidir.  Var 

dövləti itirmək olar, amma ağıl, bilik insanın ən etibarlı müdafiəçisi, 

ən yaxın dostudur. “Sərvət qorunur, əql isə insanı qoruyur”, “Sənə 

narahatlıq üz verdikdə kədəri əzmlə boğ, çıxıĢ yolu tapmaq və xilas 

olmaq üçün əqli səfərbər et”, “BaĢ vermiĢ iĢə görə qüssələnmə, onu 

aradan  qaldırmağa,  dəf  etməyə  çalıĢ,  ağlını  iĢlət”.  Bəhmənyar 

insanın mənəvi zənginliklərinə böyük əhəmiyyət verərək göstərir ki, 

bu  keyfiyyətlər  həm  irsidir,  həm  də  sonradan  əldə  ediləndir.  O 

bununla  insanın  formalaĢmasında  həm  irsi  amillərə,  həm  də  tərbi-

yəyə üstünlük vermiĢdir. Mənəvi keyfiyyətlərdən danıĢarkən o inti-

zamlılağa,  xeyirxahlığa,  məqsədyönlüyə,  əliaçıqlığa,  qorxmazlığa, 

əməksevərliyə, bilik qazanmağa böyük önəm vermiĢdir. 

Bəhmənyar  insan  zəkasına  yüksək  qiymət  verərək  deyir  ki, 

böyük  Yaradan  hər  bir  insana  zəka  bəxĢ  etmiĢdir  və  bunun  sayə-

sində  insan  digər  canlılardan  fərqlənir.  Ancaq  zəkanın  sayəsində 

insan predmet və hadisələri dərk edə bilər. Bəhmənyar göstərirdi ki, 

elmin  və  fəlsəfənin  öyrənilməsində  əsas  məqsəd  insan  əxlaqının 

yaxĢılaĢdırılmasıdır. Fəlsəfənin məhsulu, elmin əsası-insan əxlaqını 

yaxĢılaĢdırmaqdır.  Biliyə  yol-xeyirxahlığa  və  xoĢbəxtiyə  yol  de-

məkdir.  Bəhmənyar  biliyi  əxlaq  və  mənəviyyatla  bağlamıĢdır.  O 

demək  istəmiĢdir  ki,  biliyi  olub  da  əxlaqı  olmayan  insan  bir  Ģeyə 

dəyməz. Ona görə də o, yazırdı: “Ġnsanlara göstərilən hörmət onla-

rın xeyirxahlığı müqabilində olan mükafatdır. Ġnsanın bilik səviyyə-

si, onun artması insanın əxlaqına, təbii halına təsir edib onu dəyiĢ-

dirə bilər”. Bəhmənyar açıq aydın demək istəyir ki, bilik qazanma-

ğın,  təlim və tərbiyənin  əsas məqsədi  insanlara xeyirxahlıq göstər-

məkdən  ibarət  olmalıdır.  Sonrakı  dövrlərdə  Bəhmənyarın  fikir  və 

ideya davamçısı Nəsirəddin Tusi də deyirdi ki, tərbiyənin məqsədi 

xeyirxahlıq və insanı xoĢbəxt etməkdir. 

Beləliklə  Bəhmənyar  billiyin  gücünə  böyük  önəm  verir  və 

onun insan əxlaqına, mənəviyyatına qüvvətli təsir göstərdiyini bildi-

rir. 

---

 

170 

Ġdrak  nəzəriyyəsi  Bəhmənyarın  məntiq  fəlsəfəsində  mühüm 

yer tutur. Onun fikrincə materiyasız forma olmadığı kimi, formasız 

da  materiya  mümkün  deyildir.  Çünki  materiyada  bir  forma  aradan 

qalxdıqda  labüd  surətdə  onu  baĢqası  əvəz  edir.  Bəhmənyarın  bu 

fikirləri  pedaqoji  elmimiz  üçün  də  böyük  dəyər  qazandırır.  Peda- 

qogikada  istər  təlim,  istərsə  də  tərbiyə  nəzəriyyəsində  formasız 

məzmun, məzmunsuz da forma mümkün deyildir. Formanın özündə 

də bir məzmun olduğu bizə aydın olur. Bu cəhətdən də tərbiyəvi iĢ 

formasının dəyiĢməsi iĢin məzmununun da dəyiĢməsinə səbəb olur. 

Bu fəlsəfi qayda Bəhmənyar fəlsəfəsində çox aydın Ģərh edilmiĢdir 

ki,  bu  qaydanı  əsas  tutmaq  pedaqoji  iĢdə  mühüm  əhəmiyyət  kəsb 

edir. 

Bəhmənyarın  idrak  nəzəriyyəsində  deyilir  ki,  dərk  etmə  əqli 

də ola bilər, cismani də ola bilər. Bu fikirlər təlim prosesində biliyin 

mənimsənilməsində  dəyərli  əhəmiyyətə  malikdir.  Buradan  baĢa 

düĢmək olur ki,  biliyin  dərk  edilməsi toxunmaqla da, hiss etməklə 

də  həyata  keçirilə  bilir.  Bu  fikir  təlimdə  əyaniliyin  əhəmiyyətini 

daha da artirır. 

Hər bir Ģeydə ümumi və fərdi xüsusiyyətlərin mövcudluğu da 

təlim  tərbiyə  iĢlərində  özünü  göstərə  bilir.  Məsələn,  məktəbdə 

fəaliyyət göstərən uĢaq və gənclər təĢkilatı əsas etibarilə tərbiyə iĢi 

aparır.  Müəllimlər,  sinif  rəhbərləri  də,  tərbiyə  iĢləri  üzrə  təĢkilatçı 

da məktəbdə tərbiyə iĢi aparır. Amma sinifdənxaric tərbiyə iĢləri ilə 

uĢaq  və  gənclər  təĢkilatınm  apardığı  tərbiyə  iĢlərində  ümumi  və 

fərqli cəhətlər vardır ki, bunu tərbiyəçi və müəllimlər nəzərə alma-

lıdırlar. Necə ki, Bəhmənyarın fəlsəfəsi də bunu belə nəzərdə tutur. 

Bəhmənyar  özünün  “Ət-təhsil”  kitabında  məntiqə  elmin  bir  aləti, 

bilik  qazanmağın  mühüm  bir  aləti  kimi  baxmıĢdır.  Onun  fikrincə 

alətsiz bir Ģey hasil etmək mümkün deyildir.Məntiqsiz də elm, bilik 

qazanmaq  olmaz.  Məntiq  biliyə  digər  münasibətlə  də  kömək  edir 

onun meyarı kimi çıxıĢ edir. 

Təlimin  Ģüurluluq  prinsipi  heç  Ģübhəsiz  məntiq  anlayıĢına 

söykənir.  Biliyi  Ģüurlu  Ģəkildə  mənimsəmək  məntiqdən  irəli  gəlir. 

Elə ona görə də  Bəhmənyar öz sələfləri  Aristotel,  Ġbn Sina kimi  o 

da  göstərir  ki,  məntiq  düzgün  mühakimə  yürütmək  bacarığı,  həqi-

qəti sübut etmək yolları haqqında elmdir. Bəhmənyara görə mənti-

qin  vəzifəsi  təfəkkürü  səhvlərdən  və  yanlıĢlıqlardan  qoruyub  sax-

---