Azərbaycan tarixində yüzlərcə parlaq şəxsiyyət olmuşdur

141 
 
Ehsan xan oğlu Naxçıvanski (1819 - 1909); Həsən bəy Ağalarov (1815 - ?); Ağası 
bəy  Avşarov  (1833  -  ?);  Mir  İbrahim  xan  Talışinski  (1828  -  1896);  Həsən  ağa 
Cəfərqulu  ağa  oğlu  Bakıxanov  (1833  -  1898);  Əsədulla  bəy  Mustafa  bəy  oğlu 
Yadigarov (1844 - 1901); Hüseyn xan Kəlbalı xan oğlu Naxçıvanski (1863 -1919); 
Əsədulla xan Əbülfətli xan oğlu Əbülfətzadə (? - 1918); Həsən bəy İsrafil bəy oğlu 
Yadigarov  (1854  -  1934);  şahzadə  Rzaqulu  Bəhmən  Mirzə  oğlu  Qacar  (1837  -
1894); Səməd bəy Sadıq bəy oğlu Mehmandarov (1855 - 1931); İbrahim ağa Paşa 
ağa  oğlu  Vəkilov  (1853  -  1934);  Əliağa  Hacı  İsmayıl  ağa  oğlu  Şıxlinski  (1865  - 
1943); şahzadə Əbdülsəməd Bəhmən Mirzə oğlu Qacar (1851 - ?); Mirkazım xan 
Mirəli xan oğlu Talışxanov (1855 - 1938); Firudun bəy Cəlal oğlu Vəzirov (1850- 
1925);  Balakişi  bəy  Əli  bəy  oğlu  Ərəblinski  (1828  -  1902);  Nemətulla  bəy  Hacı 
Qasım  bəy  oğlu  Heydərov  (1827-1901);  Əsəd  bəy  Ağaəli  bəy  oğlu  Talışxanov 
(1857  -  1919);  Davud  bəy  Sadıq  bəy  oğlu  Yadigarov  (?  -  1920);  Cavad  bəy 
Məmməd ağa oğlu Şıxlinski (1874  - 1959);  Xəlil bəy Mirəli xan oğlu Talışxanov 
(1859 -1920); şahzadə Şəfi xan Cəlaləddin oğlu Qacar (1853 - 1909); Daniyal bəy 
Əhməd  xan  oğlu  İlisulu  (1800  -  1870);  Mirzə  Hacı  bəy  Əlibəy  oğlu  Novruzov 
(1832  -  ?);  Məmmədsadıq  bəy  İsmayıl  oğlu  Ağabəyzadə  (1865  -1944);  Əmir 
Çoban oğlu Usmiyev (1836 - ?); Yusif Ziya Talıbzadə (1877 - 1922); Əhməd xan 
Süleymanov  (1862  -  ?);  İbrahim  bəy  Allahverdi  bəy  oğlu  Aslanbəyov  (1822  - 
1900) və başqaları qeyd edilməlidir (siyahı Ş.Nəzirlinin materialları əsasında tərtib 
edilib). 
İlkin müsəlman təhsili aldıqdan sonra İsmayıl bəy atasının vasitəçiliyi ilə 
1822-ci ildə Rusiya ordusunun qrenadyor alayına sıravi qismində yazılmışdır. Qısa 
müddət ərzində o, rus dilini öyrənmiş və hərb işinə yiyələnmişdir. Odur ki İsmayıl 
bəy  artıq  1824-cü  ildə  o  dövrdə  ilkin  zabit  rütbəsi  olan  praporşik  rütbəsinə  layiq 
görülmüşdür. İsmayıl bəy 1828 -1829-cu illər Rusiya - İran və 1828 - 1829-cu illər 
Rusiya - Osmanlı müharibələrində iştirak etmiş, podporuçik rütbəsinə yüksəlmiş və 
ilk hərbi ordenini qazanmışdır. Şəxsi işindəki qeydlər göstərir ki, o, Yelizavetpol, 
Cavanbulaq,  Sərdarabad,  İrəvan  döyüşlərində,  rus  qoşunlarının  Təbriz  və  Xoya 
yürüşündə  iştirak  etmişdir.  Osmanlılara  qarşı  döyüşlərdə  o,  Ərzurum  cəbhəsində 
olmuşdur. 
İsmayıl  bəy  1830-cu  ildə  Kuban  çayı  sahillərinə  göndərilmiş  və  Qara 
dənizin  şərq  sahillərinin  Rusiyaya  birləşdirilməsində  iştirak  etmişdir.  1831-ci  ildə 
Pavlov  qvardiya  alayına  təyinat  alan  İsmayıl  bəy  artıq  Dağıstan  və  Çeçenistanda 
gedən döyüşlərdə vuruşmuşdur. 
1832-ci  ildə  o,  Polşaya,  Varşava  hərbi  dairəsinə  göndərilir.  İşgüzarlığı, 
bilik və bacarığı, nizam-intizamlılığı ona verilən xasiyyətnamələrdə dəfələrlə qeyd 
edilir. İsmayıl bəy Qutqaşınlının məhz 1835-ci ildə Varşavada fransız dilində nəşr 
etdirdiyi  "Rəşid  bəy  və  Səadət  xanım"  hekayəsi  Azərbaycan  realist  nəsrinin  ilk 

---

142 
 
nümunələrindəndir.  Məhəbbət  azadlığı  mövzusunda  qələmə  alınmış  bu  hekayə 
Azərbaycan xalq dastanları və klassik Şərq poemalarının təsiri altında yazılmışdır. 
Bundan  başqa,  hekayədə  zadəgan  mühiti  ilə  yanaşı,  xalq  məişəti,  adət-ənənələri, 
doğma vətən təbiətinin gözəllikləri də təsvir olunmuşdur. 
1836-cı  ildə  İsmayıl  bəy  yenidən  Qafqaza  təyinat  alır.  Burada  ona  yerli 
Azərbaycan  əhalisindən  könüllü  süvari  hərbi  hissələr  toplamaq  tapşırılır.  Şəki  atlı 
milis  dəstəsinin  komandiri  kimi  o,  Azərbaycanın  şimal  sərhədlərinin 
təhlükəsizliyini  təmin  edir.  1839-cu  ildə  İsmayıl  bəy  Qutqaşınlıya  podpolkovnik, 
1843-cü  ildə  süvari  hissələr  üzrə  polkovnik,  1850-ci  ildə  süvari  hissələr  general-
mayoru rütbəsi verilmişdir. 
İsmayıl  bəyin  xalq  arasında  böyük  nüfuz  sahibi  olduğunu  nəzərə  alan 
rəhbərlik bir çox komissiyalara onu üzv təyin edir, kənd təsərrüfatı və sənətkarlığın 
inkişafı  ilə  bağlı  məsələlərin  həllini  ona  tapşırırdı.  Belə  ki,  1843-cü  ildə  ipək 
becərilməsi və ipəkçilik emalatxanalarında yeni üsullar tətbiq edilən zaman o, sadə 
əhalinin  maraqlarını  nəzərə  almağa  çalışır,  bütün  islahatların  tədricən  və  izahlı 
işlərlə bərabər aparılmasını təklif edirdi. 
1846-cı  ildə  "bəy  komissiyası"nın  tərkibinə  qatılan  İsmayıl  bəy  "ali 
müsəlman  silkinin  hüquq  və  imtiyazları"nı  tərtib  edənlər  sırasına  salınır. 
Ümumiyyətlə, bu sahədə gördüyü işlər nəticəsində İsmayıl bəy Qutqaşınlı Rusiya 
kənd təsərrüfatı və coğrafiya cəmiyyətləri Qafqaz şöbələrinin üzvü seçilmişdir. 
Azərbaycan  mədəniyyəti  tarixində  İsmayıl  bəyin  ictimai-maarifçi  işləri 
böyük  iz  qoymuşdur.  Sistemli  və  əhatəli  təhsil  almamasına  baxmayaraq,  mütaliə 
hesabına  İsmayıl  bəy  Azərbaycanın  on  bilikli  insanlarından  hesab  olunurdu. 
Müsəlman  məktəblərinin  açılışını  arzulayan,  bu  istiqamətdə  əməli  iş  aparan 
İsmayıl  bəy  ilk  belə  məktəblər  açılanda  hədsiz  dərəcədə  sevinmişdi.  Lakin  belə 
məktəblər əhalinin  verdiyi pul hesabına dolanmalı idi və bu,  müəyyən problemlər 
yaradırdı.  İsmayıl  bəy  Şamaxıda  yaranan  bu  cür  məktəblərdən  birinin  təmin 
edilməsini  və  maliyyə  xərclərini  öz  boynuna  götürmüşdü.  Onun  nümunəsi  ilə 
başqa  imkanlı  Azərbaycan  ziyalıları  da  Şamaxıda  öz  hesablarına  müsəlman 
məktəbləri açmışdılar (kapitan Şirəli bəy, poruçik Mehdi bəy Hacı Əhməd Sultan 
oğlu,  Mahmud  bəy  Əhməd  oğlu).  Sonralar  bu  nümunə  bütün  Azərbaycanda 
yayıldı. 
1848-ci ildə Tiflisdə müsəlman məktəbi açılanda görkəmli rus mütəfəkkir 
və  şərqşünası  N.Xanıkov  Qafqaz  canişininə  göndərdiyi  məktubda  İsmayıl  bəy 
Qutqaşınlını məktəbin hamısı təyin etməyi təklif etmiş və bildirmişdi ki, belə olan 
təqdirdə məktəb sürətlə inkişaf edəcək. 
1852-ci  ildə  İsmayıl  bəy  çox  çətinliklə  də  olsa,  Məkkə  ziyarətinə 
getməkçün imperatordan icazə alır. O vaxta qədər ona müsbət münasibət bəsləyən 
rus  məmurlarının  bir  çoxu  o,  həcc  ziyarətindən  qayıdandan  sonra  ona  qarşı 

---