Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

18 
 
17  kitabdan    (bölmədən)  ibarət  ―Coğrafiyası‖  nı  o,  Ro ma  sərkərdələri  Luku l, 
Pompey  və   Antoninin  Qa fqaza   yürüĢlərindən  a z  sonra  tə xminən  e.ə .  7-ci  ildə  
yazmıĢdır.  Bu  əsər  onun  it miĢ  ―Tarixi  qeydləri‖  n in  davamıdır.  Strabon 
―Coğrafiya‖  kitabında  oykumen i    ö z  zəmanəsinin    bəlli  olan  bütün  dəlillərinin  
müqayisəsi  və ümumiləĢdirilməsi əsasında təsvir etməyə çalıĢmıĢdır.  Buna görə 
də  həmin  əsər  tarixiĢünaslıqda  antik  dövrün  coğrafi  biliklərinin     toplusu  kimi 
qiymət ləndirilir.  Kitabın  baĢlıca  qaynaqları,  hə m  Strabondan  qabaq  yazan  
coğrafiyaçı və tarixçilər (xüsusilə Po mpeyin müĢayiətçiləri), həm də daha qədim 
dövrün  –IV-II    yüzilliklərin in  müəlliflərini,  o  sıradan  Kaspi  dənizi  ətraflarına 
Makedoniyalı  Ġskəndərin  və  I  Selevkin  göndərdikləri    ekspedisiyalarının  
baĢçıları,  Heraklid  (e.ə.  323)  və  Patroklun  (e.ə.  283)  hesabatları,  Eratosfen, 
Polibi  və  baĢqaların ın  əsərləri  o lmuĢdur.  Strabonun  düĢündüyünə  görə, 
―Coğrafiya‖ Ro manın dövlət xadimlər sərkərdələrin, in zibati idarələrin, tacirlərin  
və  b.  tarixi-etnoqrafik  mə lu matlar  vermiĢdir.  Qafqaz  haqqında,  o  cü mlədən 
Azərbaycanın  qədim  dövlətləri  Albaniya  və  Atropatena  haqqında  tarixi-coğrafi 
arayıĢlar ―Coğrafiya‖nın XI kitabındadır. 
  Strabonun  bu  kitabını  bütövlükdə  Q.A.Stratanovskini  rus  dilinə  
çevirmiĢdir.  (Страбон.  География.  М.,  1964)  A zərbaycana  aid  verilən   
mə lu matla r da hə min çapdan götürülmüĢdür.  
                                               
XI; 3 
 
 
2. ...Ġberiyanın  mə rkə zindəki düzən likdən çayla r a xıb  keç ir.  Onla rdan  ən 
böyüyü    Kürdür.  O,  baĢlanğıcın ı  Ermənistandan  götürür  və  iti  axarla  yu xarıda 
xatırladılan düzənə çıxaraq, Qafqazdan axıb gələn Araq [çayını]
1
 və baĢqa qolları 
qəbul  edir,  sonra  is ə  dar  vadidən  [keçərə k]  Albaniyaya  a xır;    çay  bu  vadi  ilə  
Ermənistan arasında otlaqlarla ço x  zəngin olan dü zənliklərdən ə zə mət lə a xaraq, 
daha  çox  Ģayları,  o  sıradan    Alazan,  Sandoban,    Retak  və  Xanı
2
 (hamısı 
gəmiçiliyə yararlıdır) qəbul edir və nəhayət, Kaspi dənizinə tökülür.  Əvvəllə r o  
[çay] Kor adlanırdı.  
6.  Bu  ölkədə [Ġberiyada]  4 təbəqədən ibarət əhali yaĢayır.  Birinci təbəqə 
ən baĢlıcasıdır- ondan qohumluğa və ya yaĢa görə böyüyünü  hökmdar seçirlər; 
nüfuzuna görə isə sonraki Ģəxs ali hakim və sərkərdədir. Ġkinci təbəq-kahinlərdir, 
bundan  baĢqa  qonĢularla    çəkiĢ mələrinə  baxan lar  da  [onlardandır].  Üçüncü  
təbəqə döyüĢçülərdən və əkinlə rdən ibarətdir. Nəhayət, dördüncüsü- iĢləri görən 
                                                                 
1
 Araq çayı-Araqvi ilə eyniləĢdirilir. 
2
 Albaniya ərazisində Kürə tökülən bu çayların indi hansılar olması hələ öyrənilməyib.  
 

---

19 
 
padĢah qullarıd ır. On ların əmlakı icmada ü mu mid ir, hər [icmanın] əmlakını baĢçı 
idarə edir və qoruyur
1
. 
 
 
XI; 4 
 
1.  Albanlar  ma ldarlığa  daha  ço x  meyllidirlə r  və  köçərilə rlə   ya xındırlar;  
lakin onla r   vəhĢi deyillər və bu a  görə də o  qədər də döyüĢkən deyillə r. On lar 
iberiyalılarla  Kaspi  dənizi  arasından  yaĢayırlar;    Ģ ərqə  onların  ölkəsi  dənizə 
bitiĢir,    qərbdə  isə  iberlərlə  həmsərhəddir.  Qalan  tərəflərə  gəldikdə,  (ö lkən in) 
Ģimal  [tərəfi]  Qafqaz  dağları  ilə  əhatələnib  (bu  dağlar  dü zənliklər  ü zərində 
yüksəlir  onların  xüsusilə  dəniz  yaxınlığındakı  hissəsi  Keravn  dağları
2
 adlanır), 
sonuncu  [cənub]  tərəfi  isə  onunla  həmsərhəd  olan  Ermənistandır;  Ermənistan 
qismən düzənliklərdən ibarətdir, baĢqa hiss əsi isə dağlıq ö lkədir, Ka mb isən
3
 kimi, 
orada ermənilər hə m iberiyalılar  hə m də a lbanlarla  qonĢudurlar.  
2.  Albaniyadan  tökülən  Kür    çayı  və  baĢqa    çaylar  torpağın 
məhsuldarlığın ı  a rtırır,  a mma   o  b iri  yandan    onu  dənizdən  uzaqlaĢdırır,  
həqiqətən,  [çayın]  ona    gətirdiyi  ço xlu  töküntülər  keçid ləri  tutur,  buna  görə  də 
yaxınlıqdakı  adacıqlar  materiklə  b irləĢrək,  hər  tərəfdən,  çıxıntılı  dayazlıq lar 
yaradır ki, bunlardan  [gəmini] qorumaq çətindir.   Bu dayazlıqların daimi olaraq  
öz yerlərini dəyiĢ məsi [dənizin] çəkilməsi zamanı dalğaların  sahili döyəcləməsi 
ilə  daha  da  güclənir.  Doğrudan  da  çayın  mənsəbi,  deyirlə r  12  qoldan  ayrılır;  
onların   bəziləri  qapalıdır,    baĢqaları  isə  sahilə  çarpan  dağlalar  üçün  tamamilə 
açıq olduğundan, gəmi dayanacaqları üçün yararsızd ır. Sah il  60 stadi
4
 məsafədə 
hət  tərfədən  dəniz  və  çaylarla  yyuylsa  da,    onun  hər  parçası  keçilmə zdi: 
öküntüləri  hətta  500  stadi  məsafəyə  yayılır  və  sahili  qu msal  edir.  Yaxın lıqda 
Ermənistandan  coĢqunluqla  a xıb  gələn  Ara z  [dənizə]  tökü lür.  La kin  Ara zın  ö z  
mənsəbinə gətirdiy i çöküntülər onun yatağını gə miç ilik üçün yarasız et məsə də, 
Kür ö z yatağını  [ondan  ço x] doldurur. 
  3.  Bununla belə, ola  b ilə r  ki,  bu cür ada mlara dəniz ü mu miyyətlə heç  
lazım  deyil.  A xı,  onlar    hətta  torpaqdan    onun  qədir-qiy mətinə  görə  istifadə 
etmirlər, belə  ki, bu torpaq cürbəcür  bostan məhsulları hə m də hər cür bitkiləri 
                                                                 
1
 
Bu  paraqrafda  Ġberiya  haqqında  deyilənləri  QonĢu  Albaniyaya  da  aid 
etmə k ola r.
 
2
 Keravn  dağları-  Qafqaz  dağlarının  dənizə  yaxın  Ģimal-Ģərq  ətəkləri.  B.A.Dori  ġimali 
Dağıstandakı  Karamay  dağları  ilə  eyniləĢdirilib.  Bax:  дорн  Б.  Каспии.  О  походах  древних  и 
Табаристан. СПб., 1875 
3
  Kambisəna- Albaniyanın Ġberiya və Ermənistanla qonĢuluqdakı vilayəti.  
4
  Stadi-qədim yunanlarda təqribən 190 m uzunluğunda  ölçü  vahidi. Arazın müst əqil olaraq 
dənizə axması XI kitabın 14-cü fəslində də (s. 497) qeyd edilib. 

---