Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası ümumiliyinə əsasən daxili məna qrupu yaradaraq, bir-biri ilə əlaqədar olur, başqa sözlərə münasibət bildirir, birləşir. Sözalma nəticəsində müxtəlif dillərdə sinonimlər əmələ gəlir. Bu cəhət Azərbaycan dilinə olduğu kimi, tat dilinə də xasdır. Alınma söz sinonim cərgənin ya təşkiledicisi, ya da cərgə elementlərindən biri olur. Bəzən sinonim cərgədə eyni zamanda iki alınma söz yer tutur. Müasir Azərbaycan dilində sinonimlik məsələsinin tədqiqi zamanı söz alınması nəticəsində əmələ gələn sinonimlərin qruplaşdırılması məsələsinə diqqət yetirilmişdir. «Alınma sözlər həm əsl Azərbaycan sözlərinin, həm də bir-birinin sinonimii olur. Buna görə də həmin sinonimləri alınma sözlərlə əsl Azərbaycan sözlərindən və alınma sözlərdən əmələ gələn sinonimlər kimi qruplaşdırmaq olar» (113, 194). Fikrimizcə, tat dilindəki sinonimləri qruplaşdırarkən bu bölgüyə əsaslanmaq yerinə düşür. Burada fərqli cəhət odur ki, tat dilinin öz sözlərindən əmələ gələn sinonim cərgələri tat ləhcələri üzrə də qurmaq mümkündür. Tat dilində sinonimlərin ən azı aşağıdakı qruplarını ayırmaq olar: 1) tat dilinin müxtəlif ləhcələri əsasında yaranan sinonimlər; 2) ümumiran və tat dili sözləri vasitəsi ilə yaranan sinonimlər; 3) tat dili sözləri və alınma sözlər hesabına əmələ gələn sinonimlər; 4) yalnız alınma sözlər əsasında gələn sinonimlər. Alınma sözlərlə tat dili sözlərindən əmələ gələn sinonim cərgələrə daxil olan sözlər quruluşca həm eyni, həm də müxtəlif ola bilir: xuşbaxt/Zbaxtəvər, kələh//kələ//pevi//pəzəvənq «böyük, iri, pəzəvəng». Avestada bu söz «pəzə» formasında «yekəpər» anlamında qeydə alınmışdır. Giizdl//giizel//gugçeg//göyçəy, bica hico ıtohzıqq «bica, nahaq» və s. Sözlər arasında sinonimik münasibətinin yaranması, təbii ki, onların leksik mənaları ilə bağlıdır. «Əkinçigəri» və 109 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası «rəncbəri» sinonimlərində məna eyniliyi (məşğuliyyət) aşkardır. Hər iki söz eyni məna verir. Bunlardan birinci söz (əkinçigəri) tat dilində formalaşmışdır. Onun əsasını Azərbaycan dilinə mənsub əkinçi sözü təşkil edir. Rəncbəri sözünün əsası tat və fars dillərinə mənsub olan rəncbər sözüdür. Burada belə bir cəhət diqqəti cəlb edir. Azərb. əkinçi və tat., fars, rəncbər sözləri eyni təşəvvürü bildirir. Yəqin ki, bu, tatlara yaşxı məlumdur. Buna baxmayaraq, tat dilinin daşıyıcıları rəncbəri sözünə yeni bir sinonim yaradarkən bu sözün sözdüzəltmə modelindən istifadə etməmişlər. Onlar əkinçi sözündən -gər şəkilçisinin köməyi ilə yeni bir söz düzəltmiş, artıq bu sözdən rəncbəri sözünün müqabilini düzəltmişlər. Bir sinonim cərgədəki sözlər məna ümumiliyinə, bir məfhum ifadə etməsinə və eyni qrammatik formalı olmasına görə birləşsələr də, bir sıra xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən seçilir: 1) mənaca tam eyni olmamalarına, 2) üslubi çalarlarına, 3) ənənəvi yoxsa müasirliyinə, 4) işlədilmə sahəsinə, 5) başqa sözlərlə birləşməsinə görə və s. Məsələn, əkinçigəri və rəncbəri sözlərində həm müasirliyə, həm də başqa sözlərlə birləşməyə görə fərqlər nəzərə çarpır. Sinonim cərgələrin hüdudunu müəyyənləşdirmək üçün məna əsası, məna eyniliyi və mənaca yaxın sözlər arasındakı fərqlərin xarakteri kimi meyarlar irəli sürülür. Sinonim cərgənin bir üzvü və ya hamısı çoxmənalı ola bilər. Bir cərgədə çoxmənalı sözün bir mənası əsas götürülür. Sinonim cərgələrin hər bir üzvü başqa sözlərlə birləşərək, müxtəlif sinonim cərgələr yaradır. Köhnəlmiş və ya məhəlli sözlər cərgənin ümumişlək sözünün üslubi variantı kimi cərgəyə daxil olur. Tat dilində sinonim cərgələr tərkibcə müxtəlif olur. 110 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası Azərbaycan dili üçün sinonim cərgələri tərkib elementlərinə görə dörd qrupa bölmüşlər: 1) ikiüzvlü sinonim cərgələr; 2) üçüzvlü sinonim cərgələr; 3) dördüzvlü sinonim cərgələr; 5) çoxüzvlü sinonim cərgələr (145, 107). Tat dili materialları əsasında cərgələrin bu şəkildə bölünməsi özünü doğrultmur. Bunun səbəbi ondadır ki, tat dilində yazılı mətnlər, əsərlər az olduğundan, ədəbi dilin fəaliyyət sahəsi dardır. Dilin istifadə dairəsinin məhdudluğu onun sinonimlərlə zənginləşməsinə mane olur. Ona görə bu dildə, əsasən, ikiüzvlü sinonim cərgələr müşahidə edilir. Qeyd olunanları nəzərə alaraq, tat dilinin sinonim cərgələrini tərkibə daxil olan üzvlərin sayına görə iki əsas qrupa ayırmaq olar: 1) ikiüzvlü sinonim cərgələr; 2) ikidən artıq üzvlü sinonim cərgələr. İkiüzvlü sinonim cərgələr: ximcı//sov «küzə»; an/ava qındı «sıyıq», çıx//siirvə «öskürək» və s. İkidən artıq çoxüzvlü sinonim cərgə: bəndam - miçə//miiçə - səplağ (saplaq); loxşur//qabşur//qəmqal «qabyuyan parça». Sinonim cərgədəki sözlərdən biri dominant adlanır. Dominant cərgənin əsas üzvü sayılır, əsas mənanı ifadə edir, sinonim cərgənin məna əsasını daha dəqiq əks etdirir. Ona görə də sinonim cərgənin üzvləri dominanta, əsasən, sıralanır. Cərgənin əvvəlndə dominant, sonra isə o biri üzvlər gəlir. Bəzən isə sinonim cərgədə əsas sözü müəyyənləşdirmək çətin olur. Sinonim cərgədəki dominant sözlə bağlı bəzi məqamlara aydınlıq gətirmək lazım gəlir. Belə hesab edirlər ki, «Cərgənin məna əsasını o biri üzvlərə nisbətən daha aydın ifadə edən, üslubi cəhətdən tipik normativ, neytral, emosional-ekspressiv xüsusiyyətlərdən azad olan və daha çox işlənən söz dominant ola bilər» (104, 15). Bu fikir ekspressivlik, emosionallıq, məcazi məna baxımından doğrudur. Başqa hallarda sinonim cərgənin hansı söz əsasında qurulması amili nəzərə alınmalıdır. Sinonimi 111 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|