Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası hesabına əmələ gəlir. Tat dilində omoformaların bir qismi T.Əhmədov tərəfindən Quba ləhcəsi üzrə toplanıb- qruplaşdırılmışdır. Tədqiqat prosesində eyni omoformaların başqa ləhcələrdə də özünü göstərməsi aşkara çıxmışdır. Omoformlarla bağlı konkret nümunələri nəzərdən keçirək. Tat dilindəki ki sual əvəzliyi, ki bağlayıcısı ilə omoform olur. Cır «qışqırıq, çığırtı, bağırtı, çığırtı bağırtı səsi» - cır «peyvənd olunmamış», «yabanı» sözü ilə omoform təşkil edir. Cır sözü dərən «vermək», xardəıı «yemək» felləri ilə işlənib, mürəkkəb felin birinci tərkib hissəsi kimi «cırmaq, cırılmaq» mənalı fel əmələ gətirir. Şəxtə - adətən birən «olmaq», saxtən «etmək» köməkçi felləri ilə işlənərək, - «çiləmək», «çilətmək»; «çilənmək» mənalarını ifadə edir. Bu söz şəxtə «şaxta, bərk soyuq», şəxtə «şaxta, kömür mədəni» sözləri ilə omoform əmələ gətirir. Əxtə tat dilində müraciət məqsədilə işlədilən ay diixtər («ay qız») ifadəsinin qısaldılmış formasıdır. Bu söz əxtə «axta» sözü ilə omoform cütü təşkil edir. Nöğül «dərin» və ııöğiıl omoform təşkil edir. Qir «əyri, düz olmayan» - qir (qırov) (göz xəstəliyi) - qir «qır» sözləri omoformlar kimi çıxış edir. Tat dilində alınma sözlərin tərkibindəki səslərdən biri və ya bir neçəsinin zəifləməsi, bəzi hallarda isə tamamilə düşməsi nəticəsində dilin özünə məxsus leksemləri ilə omoformalaşma hadisəsi də özünü göstərir. Məs.: sərin səri «üstdəki, üstdə olan» və sərin/Zsəri. Omofonlar və omoqraflar yarımçıq omonim sayılır və bir sıra dillər üçün, o cümlədən tat dili üçün çox da səciyyəvi deyil. Qeyd olunduğu kimi, dildə omonimlərin yaranması bir sıra amillərlə bağlıdır. R.A.Budaqov omonimlərin çoxmənalı sözlərin parçalanması, sözün mənalarının bir-birindən tam 97 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası ayrılması nəticəsində əmələ gəldiyini göstərmişdir (163, 15). Omonimlərin bu şəkildə yaranmasının təsdiqi üçün nümunələr, bir qayda olaraq, geniş şərh və izah tələb edir. Ümumiyyətlə, dilin tarixi inkişafı prosesində çoxmənalı sözün mənalarından birinin ayrılması və əvvəlki məna ilə əlaqəsini itirməsinin təsdiqi sözün ilk variantlarının və ilkin semantika ilə bağlılığının aşkara çıxarılmasını, ilk kökün bərpasını istəyir. Tat dilinin omonimləri arasında belə bir nümunəni nəzərdən keçirək. Gində - «qalın», «kündə». Qalın və kiində mənaları arasında semantik yaxınlıq var. Qalın sözündə sıxlıq, qatılılıq, çoxluluq, doluluq, materialın çoxluğundan əmələ gələn dəyirmilik mənaları özünü göstərir. Qalın sözü çoxmənalıdır. Tat dilində gində xəmirin çörək üçün ayrılmış parçası (kündə) anlamındadır. Gində dəyirmi formada olur, qalınlığı ilə seçilir. Çörəyi bişirmək üçün təndirə və ya sobaya daxil etdikdə gində//kündə yastı formaya salınır, yəni kündə yayılır. Bundan başqa, lüğətlərdə fars dilindən alınma kiində keçmişdə (qaçmasın deyə), dustaqların ayaqlarına, boyunlarına və ya əllərinə vurulan ağır şey mənasını ifadə edir. Xəlil paşa hökm elədi, üçünün də ayağına kiində vurub, zindana salsınlar («Koroğlu»), İran dillərində kiində//kındə ağacdan kəsilmiş yumru əşyanı bildirir. Qəssab ağacı da bu formada olur, onun üstündə ət doğrayırlar. Tat dilində kiində sözünün «yumru, qalın» ilkin mənasının ayrılması nəticəsində formalaşması qənaətinə gəlmək mümkündür. İ. Tahirov kiində sözünün omonim olduğunu göstərir və omonimliyin sözün «kötük» və «bir çörəklik xəmir parçası» mənaları əsasında formalaşmasını qeyd edir (130, 81). Kiində sözü Bakı, Masallı və Yardımlı dialektlərində «üzərində ət doğranan kötük» mənasında istifadə olunur. İran dillərində, o cümlədən tat və talış 98 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası dillərində kimdə sözü məcazi mənada da işlənir. Bu halda söz köməkçi fellə işlənir. Çımı lınq kində bə. Ayağım kimdə olub (keyləşib). T.M.Əhmədov, Z.S.Peysikova istinad edərək, yazır ki, «Sözlərin məna tutumunun genişlənməsi və omonimlərin yaranması əsas nitq hissələri olan isim, sifət və fellərdə daha aydın müşahidə olunur (47, 214). Kiində sözünə aid təhlil bu fikri təsdiq edir. Omonimlərlə çoxmənalı sözlərin fərqi haqqında dilçilikdə belə bir fikir mövcuddur ki, çoxmənalı sözün bütün mənaları bir-biri ilə əlaqədardır və bu mənalar müəyyən qanunauyğunluqlar əsasında bir-birinə keçə bilir. Omonim sözlərinsə hər biri müstəqil şəkildə xarici aləmin hadisələrini əks etdirir və bu sözlər arasında assosiativ əlaqə yoxdur (143, 149). Bu fikri nümunə əsasında aydınlaşdırmağa çalışaq. Tat dilində biyə sözünün iki mənası qeydə alınır: «buz»; «dul». Biyə sözünün bu mənaları arasında heç bir semantik əlaqə yoxdur. Bunlar tamamilə fərqli mənalardır. Başqa İran dillərində müvafiq mənaların tamamilə ayrı şəkildə ifadə olunduğunu görürük. Fars dilində bivezen «dul qadın», bivemerd «dul kişi» formaları işlənir. Kürd dilində müvafiq olaraq ста bi, külfeta bemar işlənir (RKS, 78). Puştu dilində dul qadına kvatıda, dul kişiyə kvatıd deyirlər (RPDS, 90). Talış dilində «dul» mənası vev sözü ilə əmələ gəlir: vevə cen (dul qadın), vevə merd (dul kişi) (255, 40). Göründüyü kimi, tat dilində omonim sıra yaradan biyə «buz», biyə «dul» sözləri ayrı-ayrı semantik xətlər üzrə əmələ gəlmişdir. Dul sözü inkarlıq bildirən bi//be ön şəkilçisi ilə yə sözünün birləşməsi əsasında yaranmışdır. Biyə isə müstəqil sözdür. Biyə «buz» sözü tat və talış dillərində işlənir. Bir sıra İran dillərində buz «yox» sözü ilə ifadə olunur. Biyə «buz», biyə «dul» sözlərinin omonimləşməsi çoxmənalı sözün 99 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|