Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası II FƏ SİL TAT D İLİN D Ə SÖ ZLƏR İN L E K SİK -SE M A N T İK
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası II FƏ SİL TAT D İLİN D Ə SÖ ZLƏR İN L E K SİK -SE M A N T İK VƏ STR U K TU R X Ü SU SİY Y Ə T L Ə R İ Tat dilində çoxm ənalı sözlər. Polisemiya və ya çoxmənalılıq sözün bir neçə mənanı ifadə etməsi hadisəsidir. Sözün həmin mənalardan hansını bildirməsi onun başqa sözlərlə əlaqəyə girməsi nəticəsində təyin edilir. Çoxmənalı sözün mənaları arasında müəyyən semantik əlaqə olur. Bu semantik əlaqə həmin mənalar arasında əsas olur və müxtəlif mənalara müvafıqliyi ilə səciyyələnir. Çoxmənalı sözlərin mətndə işlədilməsi imkanları onların ifadə etdiyi müxtəlif mənalarla şərtlənir. Çoxmənalı sözlər müəyyən cəhətdən bir-birinə oxşar əşya, əlamət və hərəkətləri bildirən söz qruplarıdır. Bu halda eyni bir söz müxtəlif mənaları ifadə etmiş olur. S.Cəfərov sözün ilkin mənasından əmələ gələn yeni mənaları onun məna çalarlığı adlandıraraq yazır: «Müxtəlif məna çalarlığına malik olan sözlərə çoxmənalı (polisemantik) sözlər deyilir» (33, 18). Sözün çoxmənalılığı onun mətndə müxtəlif mənalarda işlənməsində təzahür edir. Çoxmənalılıq dilin tarixi inkişafı prosesində yaranmışdır. «Müəyyən denotatı adlandırmaq üçün işlədilən söz işarəni fonomorfoloji qabığını dəyişmədən başqa bir məfhumla da əlaqələnməsi olduqca mürəkkəb psixoloji və qnoseoloji aktdır ki, dilin öz təbiətində var olan xüsusiyyəti üzə çıxaran bu proses insanın müəyyən intellektual səviyyədə dayanmasını tələb edir» (132, 153). M.Falkoviç qeyd edir ki, «Çoxmənalı sözlər bu və ya digər sözün müxtəlif mənalarının bir əsas məna ətrafında 85 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası birləşməsi deməkdir və omonimdən omonimik sözlərin mənalarının bir-biri ilə qətiyyən əlaqəsi olmaması ilə fərqlənir» (295, 86). Tat dilində çoxmənalı sözlər az deyil. Məsələn: ta n //tə n : 1) yanına, bir şeyin (şəxsin) olduğu yerə; 2) bərabər, tən; 3) bədən; a la t - 1) paltar; 2) yorğan-döşək; v a r d a rə n : 1) çevirmək; 2) döndərmək; 3) hərlətmək; d a h a r - 1) dağ; 2) qaya; d ə m kə /Z y e d əm g ə : - 1) bayaq; 2) bir az, bir qədər əvvəl; d ə g iiftə n : 1) geyinmək; 2) örtmək. Qeyd etmək lazımdır ki, bu sözün Qonaqkənd ləhcəsində d ə k ə r d ə n şəklində işlənməsi göstərilmişdir (59, 145). A s i b ira n /Z ə si h i ran : - 1) darıxmaq; 2) özünü narahat hiss etmək; 3) əsəbiləşmək, hirslənmək və s. Müq.et: azərb. a s i o lm a q . Fonetik tərkibcə eyniliyə fonemlərin kombinator xüsusiyyəti kimi baxan V.Solntsev göstərir ki, çoxmənalılıq və omonimlik hadisələrini birləşdirən əsas cəhət eyni bir səs kompleksindən təşkil olunmuş sözün bir və ya bir neçə məna daşımasıdır. Burada mənalararası bağlılığın mövcudluğu, eləcə də, yoxluğu əhəmiyyətli deyil. Hər bir danışıq aktında çoxmənalı sözün (yaxud omonimin) yalnız və yalnız bir mənası reallaşır (285, 256-257). Doğrudan da, sözün məhz hansı məna daşıması kontekstdə üzə çıxır. Bu baxımdan tat dilində bir sıra sözlərin bütün mənalarının təyin olunub- olunmamasını demək çətindir. Bu çətinlik dildə olan yazılı mətnlərin azlığından irəli gəlir. Ləhcələr üzrə toplanmış materiallarda qeydə alınmış sözlər, təbii ki, tat dilinin bütün lüğət fondunu əhatə etməməklə yanaşı, bir sözün müxtəlif mənalarda işlənib-işlənməməsini də aydınlaşdırmağa imkan vermir. Sözün müxtəlif mənaları isə həmin sözün ayrı-ayrı sözlərlə birləşməsi və cümlələrdə işlədilməsi prosesində aşkar olur. Uşun bə kilon duzdəh dəst o la t cihiz dora birund. - «Onlar qızlarına on iki dəst y o r ğ a n - d ö ş ə k cehiz vermişdilər. 86 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası Həmidə gedeyi nüğə o la t dəyiftabi. «Həmidin oğlu təzə paltar geymişdi». T ən sözü ilə bağlı bəzi məsələlərə aydınlıq gətirmək lazım gəlir. T an/Z tən sözündə çoxmənalılıq, eləcə də, omonimlik eyni sözün, yaxud oxşar, yaxın fonetik tərkibdə bu sözün müxtəlif mənalarda işlənməsi ilə əlaqədardır. Müasir Azərbaycan dilində tə n sözünün mənaları arasında böyük fərq var. Türk mənşəli söz kimi tə n həm sifət, həm də zərf olur. Onun mənası «ölçü, boy və s. cəhətdən eyni» olmaqdır. Dost dosta tə n gərək; T ən olmasa, gen gərək (Məsəl); Qalxdın şahin kimi üfüqlərə tən (N.Xəzri). Azərbaycan dilində tə n g ə lm ə k frazeoloji birləşmədir «tam uyğun gəlmək», «bərabər olmaq», «düz gəlmək» (16, 162). M.Kaşğaridə tə n sözü «bədən, vücud» mənasında verilir. Lüğətdə tə n q - tay, tay-tuş, yaşıd; tə n q ə r - iki şeyi bir-birinə müvaziləşdirmək, tən etmək; tə n g ə ş - müvaziləşmək, iki şeyin bir-birinə tən olması; tə n q lə iki-şeyi bir-birinə tən etmək; tə n q lə ş - iki şeyi bir-birinə tənləşdirmək, bərabərləşdirmək sözləri də verilmişdir ki, bunlar müasir Azərbaycan dilində işlənən «tən» sözünə uyğundur (86, 528). Müasir Azərbaycan dilində işlənən tə n i ə ş d ir ilm ə, tə n i ə ş d ir ilm ə k , tə n lə ş m ə , tə n lə ş m ə k , tə n lik (riy.) sözləri «tən» kökü əsasında əmələ gəlmişdir. Dilmizdə ərəb dilindən alınma «tə n» müasir dildəki tə n ə sözünün «tən» variantı şəklində klassik ədəbiyyatda qeydə alınır. Alma ağacı dibində sayə; T ə n eylər idi bulud da ayə (Xətai); Mənə tə n eyləyən qafil səni görgəc utanmazmı? (Füzuli). Müasir Azərbaycan dilində «bədən, vücud» mənasında istifadə olunan «tən» sözü fars dilindən alınmadır. Daha çox klassik ədəbiyyatda işlədilmişdir. Can əgər çıxsa tə n im d ə n əsəri-mehrin ilə; Əsəri-mehrini sanma ki, çıxar canımdan 87 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|