Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
ikinci  tərkib  hissəsi 
q o d a n
 
formasındakının  eynidir. 
Ç e y d ın ı
 
və 
q o d a n
 
sözlərində  ikinci  tərkib  hissəsi 
(d u n )
 
eynidir:  Ev 
heyvanlarının  adlarında  «c»  və  «ç»  fonemləri  üzrə  fərqlənmə 
özünü  göstərir. 
Ç is b a n d - c is b a n d
 
(Məl.)  -   «qoyun»; 
c is o la -  
ç i s o la
 
(Məl.) -  «buzov» və  s.
C e y
 
və 
q o
 
formalarını  eyni  sözün  iki  müxtəlif variantları 
hesab  etmək  olar.  Müq.et:  azərb.  əd. 
c a m ış  
-
  azərb.  dial. 
g a m ış .
Məlhəm  şivəsində  qeydə  alınan  bəzi  sözlər  digər 
şivələrdə  tam  fərqli  fonetik  cilddə  işlənir.  Belə  sözlərdən 
bəzilərini  nəzərdən keçirək.
Umaş  birən 
«qarışmaq»  (Məl.).  Bu  fel  Abşeron və  Lahıc 
ləhcələrində «amuc birən» formasında işlənir.
G iryə  «ağlaşm a» 
(Məl.).  Abşeron  ləhcəsində  «aqlaş, 
ağlaş»  kimi  işlənən  bu  söz  Azərbaycan  dilindən  alınmadır. 
Məlhəm  şivəsindəki  «giryə»  sözü  tat  dilinə  məxsus  spesifik 
sözdür.  Bu  sözün  digər  İran  dillərində  işlənən  variantları  ilə 
müqayisəli  təhlil  əsasında  sözün  spesifik  və  ya  ümumiran 
mənşəli  olması  haqqında  nəticə  çıxarmaq  mümkündür.  Lahıc 
ləhcəsində 
h ə r e y   z ə r  ə n
 
birləşməsi  «ağlamaq»  mənasındadır. 
Məlhəm  şivəsində  isə  bu  məna 
g ir e s d ə n
 
sözü  ilə  ifadə  olunur. 
Məlhəm  ləhcəsindəki 
g ir y ə
 
və 
g ir e s d ə n
 
sözləri  eyni  kök 
əsasında  düzəlmişdir. 
H ə r e y
 
forması 
g ir  e y
 
sözünün  başqa 
fonetik variantıdır.
F ir m u n d ə
 
soxtən  «aldatmaq».  Məlhəm  şivəsində  işlənən 
bu  söz  Abşeron  və  Lahıc  şivələrində  istifadə  olunan 
a ld a tm ış  
s o x tə n
 
sözündə  hansı  dəyişikliklərin  baş  verdiyini  çox  gözəl 
nümayiş  etdirir.
Azərbaycan  tatlarının  müxtəlif  ləhcə  və  şivələrində 
işlənən  birinci  tərəfi  Azərbaycan  dilindən  alınma  feli  sifət, 
ikinci  tərəfi  isə  tat  dilinə  məxsus  köməkçi  fellə  ifadə  olunan 
analitik  fellərdə  maraqlı  xüsusiyyətlər  aşkara  çıxır.  Birinci
82

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
tərəf,  bir  qayda  olaraq, 
-n u ş,  -m iş,  -m u ş,  -m iiş
 
şəkilçisi  ilə 
əmələ  gəlmiş  feli  sifətlə  ifadə  olunur.  Məsələn: 
a lış m ış   b ir ə n  
«alışmaq,  öyrəşmək»; 
a lla n m ış   b ir ə n
 
«aldanmaq»; 
a ld a tm ış  
s o x tə n
 
«aldatmaq»; 
a x m iş   b ir ə n
 
«axmaq»; 
a q n a m iş   b ir ə n  
«ağnamaq»; 
in a n m ış  
b ir ə n
 
«inanmaq»; 
in a n m iş  
s o x tə n  
«inandırmaq» və s.
O hunçuluq 
«dəmirçilik» 
(Məl.). 
Lahıc 
şivəsində 
«dəmirçilik»  mənası 
h ə n g ə r i
 
sözü  ilə  verilir.  Nəzərə  alsaq  ki, 
bu ləhcədə 
h ə n g ə r
 
sözü  «dəmir»  mənasındadır,  deyə bilərik ki, 
bu sözlərdə də 
g ~ ç
 
əvəzlənməsi baş vermişdir.
Qeyd  etmək lazımdır ki,  həm 
o h u n ç u lu q
,  həm  də 
h ə n g ə r i 
sözləri  qəd.  İran 
a h ə n g ə r
 
«dəmirçi»  sözü ilə bağlıdır.
Tat  dilinin  Məlhəm  şivəsində  işlənən  spesifik  sözlərdən 
bir  qismi  söz  birləşməsi  əsasında  formalaşmışdır.  Bunlar 
quruluşca  mürəkkəb  sözlərdir.  Onlardan  bəzilərini  nəzərdən 
keçirək.
A ftəniş  -  
«günbatan».  İki  tərkib  hissəsindən  ibarətdir: 
a ftə   -
 
«günəş» + 
n iş
 
«oturmaq»,  «batmaq».
A ftəxis 
-   «günçıxan,  gündoğan».  Eyni  model  əsasında 
formalaşmışdır (
x is   -
 
«qalxmaq,  doğmaq»),
K uştoy 
-   «bozbaş». 
K ıış t
 
«ət»  və 
o y
 
«su»  tərkib  hissələri 
əsasında təşəkkül tapmış mürəkkəb  sözdür.
Sərm izi  -  
«süfrə»,  hərfən:  «stolüstü».  İzafət  birləşməsi 
əsasında  formalaşmış  (
s ə r
 
«baş»  burada:  «üst», 
m iz
 
«stol») 
mürəkkəb  sözdür.
K uştəncin  -  
«qiyməkeş».  Birinci  tərkib  hissəsi  barəsində 
biz  artıq  danışmışıq  (bax: 
k u ş to y ).
 
İkinci  tərkib  hissəsi 
ə n c i 
«doğramaq» felindən ibarətdir.
Ancaq  qeyd  etməliyik  ki,  həmin  alətdən  əti  döyməkdən 
ötrü istifadə edirlər.
A rdəvic 
-   «ələk». 
A r d ə
 
«un»  və 
v ic
 
«ələmək»  sözlərinin 
birləşməsi  əsasında formalaşmışdır.
83

---

<2.
Gülsüm Hüseynova.  Tat dilinin leksikası
Vəlq 
-   «yarpaq»  (Abş.,  Lah.).  Müq.et:  fars.,  dəri. 
barq\ 
kürd, 
belq
 (KRS,  300);  tal. 
livə
  (TRAL,  237).
Sonuncu  sözün  tat. 
vəlq
  sözü  ilə  ümumi  və  yaxud  səs 
əvəzlənməsi  kimi  yozula  bilən  səsləri  var.  Amma  bu 
formaların  eyni  mənşəli  sözlər  olduğunu tam  qətiyyətlə  demək 
olmur.
Talış  dilində  daha  bir  söz  var: 
palqə.
  O,  formaca 
vəlq 
sözünə  yaxındır,  amma  başqa  mənadadır  («yaşıl  budaq», 
«pöhrə»),  Fonetik  cəhətdən  ona  yaxın  olan  sözü  puştu  dilində 
tapırıq: 
pəna
 «yarpaq».
Rusm u 
-   «sap»  (Abş.,  Lah.).  Müq.et: 
ru sm ə
  «ip»,  tal. 
«sap,  ip,  kəndir».
V arə 
-   «sap»  (Abş.,  Lah.).  Başqa  iran  dillərində  məlum 
deyil.
R iştə 
-  «sap»  (Məl.).  Müq.et:  dəri, 
riştə
  (RPDS,  385).
Beləliklə,  aparılan  axtarış  və  müqayisələr  göstərir  ki,  tat 
dilinin  lüğət  tərkibində  dil  mənsubiyyəti  baxımından  müxtəlif 
mənşəli  sözlərə rast gəlmək olur.
84

---