Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında
Yüklə 64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
- Tat dilində antonim lər.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası yaranır. Məsələn: siycı(h) - tar i к «zülmət - qaranlıq»: Qəyhayə dəri bəstə bü, qəyhayə rişneyiyi siyə-taruk bü. «Çoxlarının qapısı bağlandı, çoxlarının işığı zülmət qaranlığa çevrildi»; şad-xürrəm «şad-xürrəm»: Bə axır hamə şad-xurrəm birund. «Axırda hamı şad-xürrəm oldu» (Ab.); zahlə-zibər «zəhlə- zibər»: Tı məgü, xəlifrə ə təhləsir zəhlə - zibəri biraftanbı «Sən demə, xəlifənin sarımsaqdan zəhlə-zibəri gedirmiş» (Lah.); koşti-kari «əkib-becərmə»: İmu bə koşti-kari bə may- piyər küməg saxtenim. «Biz əkib-becərmə işində ata-anamıza kömək edirik» (Dəv.); laif-cöcə «yorğan-döşək»: Mənə bə xune man hozira ləif-cöcə hi «Mənim evimdə hazır yorğan- döşək var» (236, 57); xorum-bərum «yeyib-içmə»; tar-tamiz «tər-təmiz» və s. 2. Tat dilində işlənən sinonimlərin tədqiqi göstərir ki, bu tipli sözlər tat dili leksikasının ayrılmaz tərkib hissəsidir. Sinonim cərgələr və leksik dubletlər tat dilinin leksik sistemində baş verən dəyişiklikləri bu və ya digər dərəcədə əks etdirir. Tat dilinin tarixinin və bu dilin başqa dillərlə, xüsusilə də, Azərbaycan dili ilə əlaqələrinin öyrənilməsində semasioloji kateqoriya kimi sinonimlik hadisəsinin tədqiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan dilinin təsiri ilə tat dilində müxtəlif sinonim cərgələr əmələ gəlir: xıışhaxt bəxtə vər: giiş daştan «qulaq asmaq», dinləmiş bir an «dinləmək»; çiləm «necə», çi ciir «nə cür»; bobət «babat», miyona «miyanə»; dnymiş bir an «duymaq», hiss soxtan «hiss etmək»; qe «çox», xeyli', ye ruz «bir gün», ye vaxt «bir vaxt»; ye qoş «bir az», ye qədər «bir qədər»; hiç kəs «heç kəs», hiç ki «heç kim»; iizgə «özgə», qeyri, savayi', amo, ancağ', insan, odom «adam» və s. Bu sinonim cərgələrdən bəziləri Azərbaycan dilində də sino nim cərgə kimi çıxış edir. Qeyd etmək lazımdır ki, alınma vasitələr hesabına Azərbaycan dilində sinonim cərgələrin düzəlmə xüsusiyyətləri tat dilində də özünü göstərir. 118 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası Azərbaycan dilində sinonimlərə dair tədqiqatda göstərilir ki, «Alınma şəkilçilərin sinonimliyi nəticəsində düzələn eyniköklü sinonimlər iki fars, yaxud da bir fars və bir ərəb şəkilçiləri ilə düzəlir: 1) fars mənşəli -pərvər və -pərəst, -gir və -Xor, -gah və -gədə, -bir və -na, -gir və -pərəst, -kar və -baz sinonim şəkilçiləri xasiyyət mənalı sinonim sifətlər əmələ gətirir; məs: qunaqpərəst-qonaqpərvər, maarifpərəst- maarifpərvər, dilgir-dilxor, atəşgah-atəşgədə, biinsaf-nainsaf pıdgir-pulpərəst, sehrkar-sehrbaz və s.; 2) fars və ərəb dillərindən alınmış bi- və bila-, -cat və -iyyət, bi- və -la şəkilçiləri də sinonim sözlər əmələ gətirir; məs: biaram- bilaaram, ədvəcat-ədviyyat, biməz-həb-laməzhəb və s.; 3) rus və fars dillərindən alınmış sinonim -nik və -dan, -turq və - nəvis şəkilçiləri ilə yalnız çaynik-çaydan və dramaturq- dramnəvis sinonimləri Azərbaycan dilində işlədilir» (67, 109). Bu halların tat dilində üzə çıxmasının əsas səbəbi sözlərin Azərbaycan dili vasitəsi ilə birbaşa alınmasıdır. Deməli, göstərilən alınma sinonim şəkilçilər bilavasitə tat dilində sözdüzəltmə prosesində sinonim cərgənin üzvlərini əmələ gətirmir. Sinonim cərgəyə daxil olan sözlər Azərbaycan dilindən hazır şəkildə alınır. Tat dilinə keçərkən bu alınma və ya alınma ünsürlü sözlərdə fonetik dəyişmələr baş verir. Tat dilində antonim lər. Leksik bir kateqoriya kimi antonimlərin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, ziddiyyət, əkslik antonim cüt yaradan sözlərin leksik mənasından irəli gəlir. Nitq prosesində müəyyən əlaməti, keyfiyyəti qiymətləndirmək, predmetin məkan daxilində yerləşmə xüsusiyyətini ifadə etmək, əşyanın kəmiyyətini bildirmək, hadisənin baş vermə zamanına münasibətini aydınlaşdırmaq lazım gəlir. Belə hallarda 119 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası müqayisə, iki xüsusiyyətlə bağlı vəziyyəti dəqiqləşdirmə tələb olunduqda antonimlik aşkar hiss olunur. Çox zaman antonim cütü təşkil edən hər iki sözün eyni zamanda istifadə edilməsi vacib olmur. Məs.: Uşuna xuneyşun pirvayiyi. «Onların evləri lap yaxşıdır». Bu cümlədəki pirvayi «yaxşı» sözü tat dilinin Abşeron ləhcəsində, əsasən, Balaxanı tatlarının dilində işlənir. Söz evin keyfiyyətini təyin edir. Təbii ki, təyinetmə müqaisə və qiymətləndirmə ilə bağlı olur. Evin yaxşılığı müəyyən əlamətlər əsasında təyin edilir. Bu əlamətlər evin böyüklüyü, genişliyi, tikiliş forması, təmiri və s.-lə əlaqədar ola bilər. Əgər danışan evi «yaxşı» sözü ilə təyin edirsə, onda bunun əksi olan obyektlə, evlə müqayisə aşkar görünməsə də, baş verir. Həm adresant, həm də adresat «yaxşı ev» təsəvvürünə malik olur və ya onların hər birinin belə bir qiymətləndirmə meyarı olur. «Yaxşı ev» onunla əks mənalı olan «pis ev»lə şüuraltı müqayisə edilir. Beləliklə, «yaxşı» və «pis» əks mənalı sözlər kimi əlaqələnir, antonim cüt yaradır. Uşuna xuneyşun xərobi. Bu cümlə ikincinin əksi olan fikri ifadə edir. Əkslik antonim sözlərin işlədilməsində özünü göstərir. «Real gerçəklikdə müəyyən keyfiyyət və əlamətlərin daşıyıcıları bir-biri ilə müqayisə edilərək qiymətləndirilir. Qiymətləndirmə üçün istifadə olunan sözlər qiymətləndirmə sifətlərini təşkil edir. Məsələn: gözəl qız, yaraşıqlı oğlan. Qiymətləndirmə subyekt tərəfindən yerinə yetirildiyindən o, subyektiv səciyyə daşıyır. Bununla yanaşı, qiymətləndirmə üçün həmişə müəyyən əsas olur. Bu əsas qiymətləndirmənin neytral və mərkəzi nöqtəsi sayılır. Mərkəzi nöqtədən əks qütblərdə qiymətləndirmənin mənfi və müsbət halları yerləşir» (67, 127). Göstərilən sıralamada antonim sözlər bir-biri ilə əks qütblərdə yerləşir. Fikrimizcə, bu hal bütün dillər üçün səciyyəvi olub, tat dili antonimlərinə də aid edilə bilir. 120 Yüklə 64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|