Azərbaycan Texniki Universiteti “Avtomobil texnikası” kafedrası

32 

 

yanmada mühərrikin detalları qızır, o, sərt və qeyri-müntəzəm işləyir, gücü aşağı düşür, yanacaq 

sərfi  isə  artır  (şəkil  3.1).  Bütün  bunlara  görə  mühərrikin  ömür  uzunluğu  azalır.  Benzinlərin 

detonasiyaya  qarşı  davamlılığı  oktan  ədədi  ilə  qiymətləndirilir.  Oktan  ədədi  izooktanla  normal 

heptan qarışığındakı izooktanın %-lə miqdarına deyilir ki, bu qarışığın detonasiyaya davamlılığı 

sınaqdan  keçirilən  benzinin  detonasiya  davamlılığına  bərabər  olur.  Oktan  ədədi  yüksəldikcə 

benzinin istismar keyfiyyətləri yaxşılaşır, o cümlədən detonasiyaya davamlılığı artır. 

    Verilmiş benzin üçün oktan ədədi etalon yanacağa görə sınaq üsulu ilə təyin olunur. Buna 

görə  dəyişən  sıxma  dərəcəsinə  malik  bir  silindrli  mühərriki  olan  standart  qurğulardan  istifadə 

edilir. Oktan  ədədi  motor (MON) və tədqiqat (RON) üsullarının  biri ilə təyin edilir. Tərkibində 

aromatik  və  izoparafinli  karbohidrogenləri  olan  benzinlər  yüksək  detonasiya  davamlılığına 

malikdir.  Benzinlərin  tərkibində  kükürdlü  və  qatranlı  birləşmələrin  olması  onların  detonasiya 

davamlılığını  aşağı  salır.  Benzinlərin  oktan  ədədini  yüksəltmək  üçün  onların  tərkibinə  yüksək 

oktanlı birləşmələr  - antidetonatorlar  əlavə  edirlər.  Antidetonator kiml etil  mayelərindən (TC-1, 

P-9)  daha  çox  istifadə  edilirdi.  1997-ci  ildən  Azərbaycan  Respublikasında  bu  antidetonator 

qadağan olunmuşdur. 

 

 

Oktan ədədi 

 

Şəikil . Gücün (N·m) və yanacaq sərfinin (Q) oktan ədədindən asılılıq əyriləri. 

1 - gücün aşağı düşməsi; 2 - yanacaq sərfinin artması. 

 

     Mühərrikin  detallarının  yeyilmə  şiddətini  artıran  amillərdən  biri  benzinin  tərkibində 

kükürdün  olmasıdır.  Benzinin  tərkibində  0,003%  kükürd  olduqda  mühərrik  detallarının 

yeyilməsini vahid qəbul etsək, kükürdün miqdarı 0,1 %-ə çatdırıldıqda yeyilmə 2,7 dəfə, 0,2%-ə 

çatdırıldıqda  isə  detalların  yeyilməsi  3,9  dəfə  artır.  Kükürdün  yanacağın  tərikbində  olması 

silindrlərin,  porşen  üzüklərinin,  klapanların  və  digər  mühərrik  detallarının  yeyilmələrini 

sürətləndirməklə  bərabər  yanma  kamerasında  qurumun  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur.  Bunun 

nəticəsində  isə  mühərrikin  istilik  rejimi  pozulur,  karter  yağının  köhnəlmə  prosesi  sürətlənir, 

yanacaq  sərfi  artır.  Qurumun  və  həmçinin  sorma  kollektorunda  çöküntülərin  yaranma 

səbəblərindən  biri  də  benzinin tərkibində qatranlı birləşmələrin  olmasıdır.  Buna görə  standartda 

benzinin  tərkibində  qatranlı  birləşmələrin  olması  məhdudlaşdırılır  (istehsalatda  -  7mq/100ml, 

istismarda -15 mq/100 ml). 

    Mühərrik  detallarının  yeyilməsində  mineral  və  üzvü  turşuların,  həmçinin  qələvilərin  də 

rolu  az  deyil.  Dövlət  standartına  görə  yanacaqların  tərikbində  göstərilən  zərərli  birləşmələr 

olmamalıdır.  Buna  görə  benzinlərin  tərkibi  kəmiyyət  nöqteyi-nəzərindən  deyil,  keyfiyyətcə 

yoxlanılır, yəni turşuların və qələvilərin miqdarı deyil, ancaq onların olub-olmaması təyin edilir. 

    Dizel  yanacaqları.          Bu  yanacaqların  mühərrikin  detallarının  yeyilmə  şiddətinə  təsir 

edəm  əsas  istisrmar  parametrləri  aşağıdakılardır:  yanacağın  özlülüyü,  öz-özünə  alışma 

---

33 

 

qabiliyyəti,  fraksiya  tərkibi,  yanacağın  tərkibində  kükürdlü,  qatranlı,  mexaniki  qarışıqların 

olması, suyun miqdarı. 

Dizel  yanacaqlarının  istismar  keyfiyyətlərini  xarakterizə edən  əsas  fiziki-kimyəvi  xassələri 

aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 

а) yanacağın vurulmasını  müəyyən  edən  —  yanacağın özlülüyü, aşağı temperatur xassələri, 

mexaniki qarışıqların və suyun olması;  

b)  yanıcı  qarışıq  əmələ  gətirməni  müəyyən  edən  — özlülük, sıxlıq,fraksiya tərkibi,  doymuş 

buxarların təzyiqi, səthi gərilmə,  yanacaq buxarlarının ətraf  mühitə  diffuziya  etmə  qabiliyyəti, 

gizli buxarlanma istiliyi, istilik tutumu; 

c) yanmanı müəyyən edən —  öz-özünə alışma qabiliyyəti, setan ədədi. 

     Dizel mühərriklərində işçi qarışığının hazırlanmasında və yanmasında yanacağın özlülüyü 

əsas rol oynayır. Özlülük yanacaq nasosunun və forsunkanın ömür uzunluğuna da təsir edir. 

Yanacağın  özlülüyü  normadan  kiçik  olduqda  şırnağın  konus  bucağı  artır,  yanacağın  yanma 

kamerasına  nüfuz  etmə  qabiliyyəti  azalır  (eyni  cinsli  işçi  qarışığı  hazırlanması  baxımından), 

forsunka  və  yanacaq  nasosunun  birləşmələrindən    sızmalar  meydana  çıxır,  detalların  yeyilməsi 

artır. Yüksək özlülüyə  malik dizel  yanacağından  istifadə  etdikdə  isə  onun  püskürmə  qabiliyyəti 

pisləşir,  müəyyən  hissəsi  qurumun  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur,  işçi  qarışığının  hazırlanma 

prosesi pisləşdiyi üçün yanacaq  sərfi artır, işlənmiş  qazlar tüstülü çıxır. Yanacağın  özlülüyü ilə 

əlaqədar  olan  zərərli  proseslərin  qarşısını  almaq  üçün  onun  kinematik  özlülüyü  normalaşdırılır. 

Müasir dizel yanacaqlarının kinematik özlülüyü (20°C-də) 1,5-6 sSt. arasında dəyişir. 

   Dizel yanacağının əsas istismar keyfiyyətlərindən biri onun  öz-özünə alışma qabiliyyətidir. 

Alışdırma mənbələri olmadan yanacağın alışma (alovlanma) xüsusiyyətinə onun öz-özünə alışma 

qabiliyyəti  deyilir.  Mühərrikin  normal  işləməsi  üçün  yanacaq  vaxtında  alışmalı,  səlis  yanmalı, 

silindrlərdə təzyiq  müntəzəm artmalıdır.  Ancaq  bu halda  mühərrik yumşaq rejimdə işləyə  bilər. 

Yanacaq  vaxtında  alışmasa  (geciksə)  mühərrik  sərt  rejimdə  işləməli  olur  ki,  bu  da  benzin 

mühərriklərində  detonasiya  ilə  yanmanı  xatırladır.  Dizel  mühərriki  sərt  rejimdə  işlədikdə  onun 

detalları  həddindən  çox  yüklənir,  tez  sıradan  çıxır,  mühərrikin  gücü  aşağı  düşür,  yanacaq  sərfi 

artır. 

    Dizel yanacağının öz-özünə alışma qabiliyyəti setan ədədi ilə qiymətləndirilir. Setan ədədi 

bir  silindrli  mühərrikdə  sınaq  üsulu  ilə  (tədqiq  edilən  yanacaq  və  etalon  qarışıqda  işlətməklə) 

təyin edilir. Etalon yanacaq kimi iki karbohidrogenin qarışığı götürülür ki, bunlardan biri (setan  -  

)  asan,  digəri  isə  (α  -  metilnaftalin)  çətin  alışır.  Göstərilən  iki  karbohidrogen  qarışığındakı 

setanın %-lə  miqdarı  yanacağın  setan  ədədini göstərir ki,  bu da  verilmiş (etalon)  yanacağın  öz-

özünə alışma qabililyyətinə bərabərdir. 

   Setan  ədədi  yanacağın  tərkibində  olan  karbohidrogenlərin  sinfindən  asılıdır.  Parafin 

karbohidrogenləri olan yanacaqların setan ədədi ən böyük, aromatik karbohidrogenləri olan dizel 

yanacaqlarının  setan  ədədi  isə  kiçik  olur.  Naften  karbohidrogenləri  aralıq  hal  təşikl  edirlər. 

Mühərrikin  işə  salınma  anındakı  yeyilmələrini  azaltmaq  üçün  setan  ədədi  yüksək  olmalıdır  ki, 

soyuq havalarda mühərrik asanlıqla işə düşsün. Setan ədədi xüsusi aşqarlar vasitəsilə yüksəldilir. 

Yüksək  aşqar  kimi  ən  çox  izopropilnitrat  istifadə  edilir.  Lakin  setan  ədədinin  normadan  böyük 

olması həm texniki və  həm də iqtisadi  cəhətdən  əlverişli deyil. Belə ki,  setan ədədi 60-dan  çox 

olduqda,  yanacaq  silindrə  düşən  kimi  sürətlə  buxarlanaraq  hava  ilə  tam  qarışa  bilmir.  Bunun 

nəticəsində natamam yanma gedir, mühərrikin qənaətliliyi təmin edilmir.  

     Dizel  yanacaqlarının  fraksiya  tərkibi  onun  buxarlanma  qabiliyyətini  xarakterizə  edir. 

Yüngül  fraksiya  tərkibinə  malik  dizel  yanacaqlarının  buxarlanma  qabiliyyəti  yaxşı  olmadığı 

üçün  alışma  vaxtında  getmir,  mühərrik  aşağı  temperaturlarda  çətin  işə  düşür.  Dizel 

yanacaqlarının  fraksiya  tərkibini  xarakterizə  etmək  üçün  onların  10,  50,  90,  96  və  98%-nin 

qovulma temperaturları verilir. 

     Mühərrik  detallarının  yeyilməsinə  təsir  edən  əsas  amillərdən  biri  yanacağın  tərkibində 

kükürdün olmasıdır. Xüsusən soyutma sistemində temperatur aşağı olduqda bu xüsusiyyət özünü 

daha çox büruzə verir. Tədqiqatlar göstərir ki, soyutma sistemində suyun temperaturu 70°C-dən 

35°C-yə  düşdükdə  detalların  yeyilmə  dərəcəsi  təxminən  4  dəfə  artır.  Bu  cəhətdən  mühərrikin 

---